Dòng Mekong mang phù sa bồi đắp khi đi qua ngôi làng nghèo Houay Souy của Lào. Với hàng triệu người ở hạ nguồn, màu phù sa là màu của cuộc sống: Mekong mang tới hàng trăm loài cá và nguồn khoáng vật dồi dào. Trong nhiều thế kỷ, bắt đầu từ Tây Tạng gập ghềnh tới tiểu vùng màu mỡ ở Việt Nam, nó là huyết mạch của các làng mạc, thị trấn.

Ngày 19/4, 4 nước hạ nguồn Mekong sẽ thông báo họ nhất trí hay không việc xây dựng một con đập gây tranh cãi - một quyết định có thể làm thay đổi mãi mãi đặc điểm cũng như tính đa dạng tự nhiên của một trong những con sông dài nhất thế giới, phong phú nhất thế giới.

Sông Mekong với hàng trăm loài cá, trong nhiều thế kỷ qua là sinh kế của hàng triệu người dân. Ảnh: Nytimes
Con đập được đề xuất xây dựng, mang tên đập Xayaburi ở Lào - sẽ là một thử nghiệm cho thỏa thuận năm 1995 được ký kết giữa Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam nằm chia sẻ tài nguyên Mekong - con sông mang lại nguồn cá, nước và các khoáng chất từ phù sa bồi đắp làm màu mỡ nhiều đồng bằng rộng lớn như Tiểu vùng Mekong. Thỏa thuận này kêu gọi tiến trình tham vấn về các hành động sẽ ảnh hưởng tới con sông và được coi là bước tiến lớn hơn trong sự hợp tác giữa các nước.

Nhưng Lào dường như đã làm xói mòn tinh thần hợp tác ấy. Tất cả 4 nước đều giữ quyền xây dựng đập thủy điện có hay không có sự thỏa thuận của các quốc gia láng giềng. Tại địa điểm xây dựng đập Xayaburi, mọi công việc đã được tiến hành từ tháng 11. Khu vực này được chất đầy xe tải. Hàng trăm công nhân đã hoàn thành một con đường tiếp cận và thiết lập các cơ sở trộn bê tông.

Trung Quốc, nước không tham gia thỏa thuận hợp tác, đã xây 4 đập trên sông. Tuy nhiên, việc xây đập tại Lào được rất nhiều người coi là điểm mấu chốt bởi nó có thể ảnh hưởng tới đặc điểm di trú của cá và khởi động việc xây dựng ít nhất 5 con đập khác ở hạ nguồn Mekong.

Chồng chất lo ngại

Nghiên cứu của các chuyên gia về tác động môi trường của Xayaburi chất đầy những sự lo ngại và chỉ trích, thậm chí còn hoài nghi về việc dự án có thể gieo rắc những hạt giống xung đột tương lai giữa các nước có chung dòng sông.

Thượng nghị sĩ Jim Webb đến từ Virginia - người đứng đầu Tiểu ban phụ trách vấn đề Đông Á và Thái Bình Dương của Thượng viện Mỹ, tuần trước đã chỉ trích dự án xây đập về những gì mà ông gọi là không tuân thủ chuẩn mực quốc tế. Ông cảnh báo, sự thiếu hợp tác giữa các nước cùng chia sẻ dòng Mekong sẽ gây ra “những hậu quả nghiêm trọng”.

“Mỹ và tất cả cộng đồng toàn cầu đều có một lợi ích chiến lược trong việc ngăn chặn xung đột khu vực bằng cách giữ gìn sức khỏe và hạnh phúc của hơn 60 triệu người phụ thuộc vào sông Mekong”, ông nói.

Những người nông dân ở tiểu vùng Mekong lo lắng rằng, hệ thống đập thủy điện xây dựng trên sông có thể làm giảm lượng nước sông chảy tới Việt Nam, làm trầm trọng thêm vấn đề nhiễm mặn đất trồng.

Một báo cáo do Ủy hội Mekong - tổ chức thiết lập để điều phối các dự án đập trên sông, đã mô tả “những lỗ hổng cơ bản trong kiến thức” về sự di cư của cá bị ảnh hưởng từ các con đập. Các chuyên gia do Ủy hội thuê nghiên cứu đã ước tính rằng, con đập sẽ chặn nguồn di cư của 23-100 loài cá. Họ mô tả về tính “không hiệu quả” của thiết bị do công ty xây dựng Thái Lan đề xuất cho phép cá vượt qua đập. Các chuyên gia cảnh báo về một “khả năng mạnh mẽ” rằng, một trong những loài đặc trưng nhất của sông - cá da trơn khổng lồ - có thể biến mất.

Nhưng nổi bật nhất trong báo cáo của Ủy hội có lẽ là ước tính khả năng sản xuất điện của con đập sẽ bị tổn hại nghiêm trong trong vòng ít thập niên bởi hồ chứa của đập sẽ tràn đầy phù sa. Kế hoạch đặt ra là khả năng cung cấp 1.285 megawatt điện, đủ năng lượng cho thành phố nhỏ hay cỡ trung bình; phần lớn lượng điện sẽ được bán sang Thái Lan theo một thỏa thuận ký kết giữa nhà xây dựng đập với một công ty Thái.

Cục pin châu Á

“Theo điều kiện vận hành đề xuất, ước tính hồ chứa sẽ mất đi 60% công suất do trầm tích lắng đọng sau 30 năm”, báo cáo nhấn mạnh. Hơn nữa, các nhà phê bình cho rằng, con đập sẽ gây ra những hậu quả lâu dài với đời sống ở sông, bao gồm khả năng tuyệt chủng của những giống loài lớn, nhưng lại chỉ có thể sản xuất điện trong vài thập niên.

Chính phủ Lào trả lời các câu hỏi và chỉ trích về con đập bằng cách đưa ra những khả năng to lớn của dự án. Với báo cáo của Ủy hội Mekong, họ nói rằng, con đập nằm giữa những hình thái đồi núi dốc và trải rộng khoảng bằng tám sân bóng, sẽ có tác động như một “thác nước tự nhiên”.

Theo đuổi thủy điện sẽ làm giảm bớt nhu cầu “các nhà máy điện lớn gây nhiều ô nhiễm”, chính phủ Lào nói. “Phát triển dự án thủy điển như một nguồn năng lượng xanh sẽ được thúc đẩy và ủng hộ mạnh mẽ”, họ kết luận.

Nằm sâu trong lục địa và cư dân thưa thớt, Lào ước tính sẽ trông chờ vào nguồn thu thủy điện để đưa đất nước thoát nghèo và hỗ trợ tài chính cho các chương trình của chính phủ. Chính phủ Lào nói rằng, họ có kế hoạch trở thành “cục pin” châu Á với tổng cộng 70 dự án thủy điện, 10 trong số đó đã đi vào hoạt động. Đập Xayaburi sẽ mất 7 năm để xây dựng.

Ở ngôi làng gần nơi xây con đập, người dân có quan điểm khác nhau về dự án. Chính phủ đã đề xuất di chuyển người dân sống trong các khu vực có thể bị ngập lụt vì hồ chứa của đập lên các nơi cao hơn và cam kết họ sẽ được cung cấp điện - thứ mà hiện thời họ không có. Nhưng một số người lo lắng khi được nói rằng, họ sẽ không còn ở bên sông.

“Chính phủ đã ba lần nói chúng tôi di dời”, Sripan Sukaew, một người đánh cá sống trong làng nói. “Tôi đã đánh bắt cá kể từ lúc sinh ra. Điều đó tốt hơn là đi làm thuê”.

Thái An (Theo Nytimes)