- Trong những ngày gần đây, nhiều người trên thế giới hãy còn bàn tán về các tập thể phát hiện 4 nguyên tố mới nặng nhất trong bảng tuần hoàn Mendeleev - 113, 115, 117 và 118. Thông tin trên bỗng gợi lại câu chuyện nhà phát minh nước ta trong lĩnh vực nghiên cứu vật lý hạt nhân và hạt cơ bản.

Phát minh hạt cơ bản mới

{keywords}

GS Nguyễn Đinh Tứ.

Từ đầu thế kỷ 20, trong giới khoa học, con người đã biết đến nguyên tử (thành phần được cho là nhỏ nhất đặc trưng cho các nguyên tố hoá học) với hạt nhân nằm ở giữa và các electron quay xung quanh. Đến những năm 1930 lại biết thêm: hạt nhân cũng là một hệ phức tạp tạo bởi nhiều hạt bé hơn gọi là các hạt cơ bản.

Từ đấy, việc phát hiện các hạt cơ bản cũng trở nên hấp dẫn và thu hút nhiều trí tuệ và tiến bộ công nghệ cao của thế giới. Các kết quả thu được làm cho bức tranh của thế giới vi mô thêm phong phú, khẳng định hoặc phủ định các mẫu lý thuyết, tạo tiền đề cho những phát hiện mới. Vì thế, giới khoa học đánh giá rất cao những công trình phát hiện thêm một hạt cơ bản. Và đã có một số giải thưởng Nobel vật lý trao cho những phát minh trong lĩnh vực này.

Năm 1960, từ trung tâm Dubna (Viện Liên hiệp Nghiên cứu Hạt nhân JINR) phát ra thông báo: Đã phát hiện bằng thực nghiệm hiện tượng chưa biết trước đây về sự tạo thành “phản hạt của hạt sigma âm” với khối lượng 2340 lần lớn hơn khối lượng electron, tích điện dương, chỉ sống trong khoảng thời gian cực ngắn (một phần mười tỉ giây) rồi phân rã thành các hạt khác là pi-meson dương và phản nơtron.

Phát minh phản hạt này là thành quả của đỉnh cao công nghệ vào thời những năm 50- 60 của thế kỷ XX. Phát hiện được phản hạt như nói trên luôn là một sự kiện khoa học hấp dẫn vì nó khó khăn và hiếm hoi vô cùng do ở thế giới quanh ta số phản hạt rất hiếm và tồn tại rất ít so với số hạt. Mặc dù, có thể ở một phản thế giới đâu đó trong vũ trụ bức tranh ngược lại, tức số phản hạt nhiều hơn số hạt.

Phát minh hạt mới - phản hạt sigma âm - một lần nữa khẳng định luận thuyết về phản hạt đã được nhà lý thuyết lỗi lạc Dirac đề xuất năm 1928 và cùng với những phản hạt tìm thấy trước đó minh chứng thêm cho sự tồn tại của phản vật chất trong thế giới tự nhiên, hay trong vũ trụ bao la.

Đóng góp xứng đáng của nhà khoa học Nguyễn Đinh Tứ

Nguyễn Đinh Tứ, tác giả phát minh "phản hạt sigma âm", nguyên Chủ tịch Viện Năng lượng Nguyên tử Quốc gia, Nguyên Bộ trưởng Bộ Đại học và THCN.

Những công trình nghiên cứu thực nghiệm lớn có tầm cỡ bao giờ cũng là công trình tập thể, nhưng vai trò cá nhân vẫn được minh định. Khi ở tuổi 30, nhà khoa học Việt Nam Nguyễn Đinh Tứ đã có đóng góp lớn trong việc tham gia nghiên cứu phát hiện mới về Phản hạt sigma âm, và cũng là người thay mặt nhóm nghiên cứu trực tiếp trình bày báo cáo các kết quả phát minh đặc sắc nói trên ở Diễn đàn Hội nghị Khoa học Quốc tế.

Ban Lãnh đạo Phòng Thí nghiệm Năng lượng cao (JINR) ở Viện Dubna (JOINT) chính thức đánh giá: “Nguyễn Đinh Tứ đã đóng góp to lớn trong việc nghiên cứu quá trình sinh Hyperon nhiều bậc, phản hạt của Hyperon sigma âm".

Với những thành quả trên, năm 1961, GS Nguyễn Đinh Tứ đã nhận được giải thưởng của Hội đồng Khoa học của Viện Liên hợp Nghiên cứu Nguyên tử Dupna. Chính phủ Liên Xô (cũ) năm 1968 đã cấp bằng phát minh cho công trình và nhóm tác giả quốc tế, trong đó ghi rõ thêm "công dân nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà - Nguyễn Đinh Tứ". Cũng với thành tựu khoa học nổi tiếng đó, năm 2007 Chính phủ Việt Nam cũng đã truy tặng GS Nguyễn Đinh Tứ, Giải thưởng Hồ Chí Minh, dù bấy giờ ông đã qua đời.

Từ một kỹ sư thuỷ lợi đến nhà vật lý tài năng

Nguyễn Đinh Tứ bước vào con đường nghiên cứu trong lĩnh vực vật lý hạt cơ bản từ tháng 8/1957. Bước vào lĩnh vực này nhà khoa học trẻ này chủ yếu chỉ có vốn liếng chủ yếu về kiến thức thuộc ngành Thuỷ lợi - Thuỷ điện và một trí tuệ thông minh. Bằng con đường tự học, trong thời gian ngắn ông đã trang bị cho mình những kiến thức cơ bản về chuyên môn lẫn tiếng Nga.

Trong hơn 10 năm với hai thời kỳ (8/1957 - 6/1963 và 6/1966 - 6/1971), ông nhanh chóng trưởng thành và nổi bật lên trong đồng nghiệp như là nhà vật lý thực nghiệm am hiểu sâu vật lý lý thuyết và phương pháp tính toán, có thể sử dụng 4 ngôn ngữ Nga, Pháp, Hoa, Anh và đóng vai trò đề xuất, định hướng nghiên cứu và xử lý kết quả các thí nghiệm phức tạp và hiện đại.

{keywords}
Máy gia tốc ở Phòng Thí nghiệm Năng lượng cao thuộc JINR (Dupna, Nga), nơi phát minh "Phản hạt sigma âm". Ảnh: JINR.

Và ông đã đóng góp xuất sắc trong những thành tựu nghiên cứu của tập thể khoa học quốc tế với trên 50 công trình khoa học đã công bố. Trong đó, như trên đã trình bày, ông là một trong những tác giả chủ chốt của công trình phát minh hạt cơ bản mới - phản hạt sigma âm.

Viện sĩ, Giám đốc Phòng Thí nghiệm Năng lượng cao, GS Baldin đã đánh giá: "Ngay từ những năm 1958-1962 với sự tham gia tích cực của Nguyễn Đinh Tứ, Viện Nghiên cứu Đupna đã thu được những kết quả vật lý rất quan trọng. Ngay lúc đó anh đã chứng tỏ khả năng xuất sắc... là một trong những nhà vật lý hàng đầu".

Trần Minh

XEM THÊM CÁC TIN CÔNG NGHỆ MỚI NHẤT