1945, trường Đại học và Đại học Quốc gia

1. Tra tìm tài liệu lịch sử

Quốc hội đã thảo luận để thông qua dự thảo Luật giáo dục đại học. Một giải trình quan trọng trong Báo cáo giải trình, tiếp thu, chỉnh lý dự thảo Luật Giáo dục đại học là: "Tên gọi Đại học quốc gia Việt Nam đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh sử dụng ngay từ khi đất nước mới giành được độc lập vào năm 1945, cũng cần được giữ lại để tiếp tục phát huy thương hiệu của cơ sở đại học đầu tiên của đất nước với bề dày truyền thống hơn một thế kỹ".

Vì đây là một ý kiến giải trình quan trọng của Ủy Ban Thường vụ Quốc hội khóa XIII nên tôi thấy cần tìm hiểu Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói chính xác ra sao, và trong bối cảnh nào.

Ngày 25/5/2012, đại biểu Quốc hội Dương Trung Quốc đã phát biểu [1]: "Dẫn lịch sử tên gọi Đại học quốc gia Việt Nam đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh sử dụng ngay từ khi đất nước mới giành được độc lập vào năm 1945".

Đại biểu Dương Trung Quốc là một địa chỉ đáng tin cậy để tìm giải đáp vì anh, với tư cách là nhà sử học, chắc am hiểu vấn đề này. Tôi đã hỏi và đang chờ hồi âm.

Gs. Nguyễn Minh Thuyết, nguyên đại biểu Quốc hội khóa XI và XII, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, TTN và Nhi đồng Khóa XII, có viết cho tôi:

"Nhân kỷ niệm 10 năm thành lập Đại học Quốc gia Hà Nội, một giáo sư có tìm được bài diễn văn khai giảng trường đại học đầu tiên dưới chính thể Dân chủ Cộng hòa của ông Nguyễn Văn Huyên, Tổng Giám đốc Đại học vụ. Trong diễn văn, có lúc ông Nguyễn Văn Huyên dùng cụm từ "Trường Đại học quốc gia Việt Nam". Từ đó, Đại học Quốc gia (Hà nội) cho rằng tên Đại học Quốc gia có từ năm 1945". Có lẽ như vậy chăng?

Đại học Quốc gia (Hà nội)

Về phần mình, tôi đã đọc Hồ Chí Minh toàn tập, tập 4 (1945-1946). Không có bài viết nào của Hồ Chủ tịch về "Đại học quốc gia".

Liên quan đến nền đại học nước nhà, tôi đã tìm thấy bốn Sắc lệnh do Chủ tich Hồ Chí Minh ký:

+ Sắc lệnh số 43, ký ngày 10-10-1945, về việc thiết lập một Quỹ tự trị cho Trường Đại học Việt Nam (trang 1126),

+ Sắc lệnh số 44, ký ngày 10-10-1945, về việc thành lập Hội đồng cố vấn học chính (trang 1126),

+ Sắc lệnh số 45, ký ngày 10-10-1945, về việc thiết lập một Ban đại học Văn khoa tại Hà Nội (trang 1126),

+ Sắc lệnh số 225, ký ngày 28-11-1946, bổ nhiệm giám đốc Đại học vụ, Đổng lý sự vụ và Chánh Văn phòng Bộ Quốc gia giáo dục, Tổng Thanh tra trung ương (trang 1137).

Ngoài ra, trong Hồ Chí Minh toàn tập, tập 4, còn tìm thấy cụm từ đại học trong Công hàm của Chính phủ Việt nam Dân chủ Cộng hòa gửi Chính phủ các nước Trung Quốc, Hoa Kỳ, Liên Xô và Vương Quốc Anh, ngày 18.02.1946 (trang 287) và trong "Trả lời phỏng vấn của các nhà báo" (trang 921). Nhưng nội dung không có liên quan gì đến "đại học quốc gia".

Như vậy, qua tra tìm trên đây, nếu không có thiếu sót, theo tôi không phải chỉ là khiên cưỡng mà là không thể nói "Tên gọi Đại học quốc gia Việt Nam đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh sử dụng ngay từ khi đất nước mới giành được độc lập vào năm 1945" [2].

2. Từ Trường Đại học đến Đại học Quốc gia

Chủ tịch Hồ Chí Minh rất quan tâm đến nền đại học nước nhà. Bốn sắc lệnh Bác đã ký trong hai năm 1945, 1946 đã nói lên điều này.

Tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III, còn lưu giữ tài liệu về phiên họp ngày 22/9/1945 của Hội đồng Chính phủ. Những dòng sau đây được Gs. Đinh Xuân Lâm sao lục nguyên văn từ biên bản cuộc họp: "Cụ Hồ nói: nên thông cáo rằng Chính phủ sắp mở cửa lại Trường Đại học. Hội đồng quyết nghị: đến 15/11/1945, Trường Đại học sẽ mở cửa".

Bác có dự buổi lễ khai giảng năm học 1945-1946. Trong bài diễn văn khai mạc, Giáo sư Nguyễn Văn Huyên [3] đã dùng 8 lần cụm từ nền đại học nước nhà, bốn lần cụm từ Trường Đại học, một lần Trường Đại học Việt Nam, một lần Trường đại học quốc gia Việt Nam, và một lần Trường Đại học quốc gia.

Năm 1945 chỉ có Trường Đại học Đông Dương mà Cách mạng tiếp quản, quyết định "mở cửa lại", và muốn xây dựng phù hợp với chính thể mới với các "phương sách" mà Giáo sư Nguyễn văn Huyên đề ra trong bài diễn văn, thì Trường Đại học, Trường Đại học Việt Nam, Trường Đại học quốc gia Việt Nam hay Trường Đại học quốc gia chỉ là một.

Khó có thể nói Bác đã chỉ đạo sử dụng tên gọi Trường Đại học quốc gia, lại càng không phải tên gọi Đại học quốc gia./.

[1] Tường thuật của phóng viên của Vietnamnet ngày 25.6.2012.

[2] Tôi sẵn sàng rút lại ý kiến này, và nhận thiếu sót của mình nếu có được tài liệu chứng minh điều ngược lại.

[3] Xem bài diễn văn này trong "Tiếp bước chân cha: Hồi ký về Giáo sư Nguyễn văn Huyên", tác giả Nguyễn Kim Nữ Hạnh (con của Gs. Nguyễn văn Huyên). Bee.net.vn trích đăng ngày 20.11.2009.

Gs.Tskh. Nguyễn Ngọc Trân