Con đường thứ ba để hóa giải đối đầu Mỹ - Trung

"Thái Bình Dương đủ lớn cho tất cả chúng ta" như Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton đã tuyên bố hôm 31/8, hay "nó đủ nhỏ để tạo ra những cuộc xung đột có thể đe dọa hòa bình trong khu vực và trên thế giới" như Tân Hoa Xã phản pháo vào giữa tháng 9 này? Rõ ràng Mỹ và Trung Quốc gần đây đã va chạm tại Tây Thái Bình Dương. Và chuyến thăm của bà Clinton tới Bắc Kinh vừa qua chỉ càng cho thấy rõ khó khăn trong việc quản lý tình trạng đối địch giữa hai nước này.

Hai bên bất đồng về nguyên nhân vấn đề. Đối với Mỹ, thì đó là do thái độ ngày càng xác quyết của Trung Quốc về các tranh chấp lãnh thổ với các nước Đông Nam Á tại biển Đông, và xa hơn chút về phía Bắc, với Nhật Bản. Còn đối với Trung Quốc, thì đó là vì sự can dự của Mỹ, mà Tân Hoa Xã viết rằng: "Mỹ đã khuyến khích một số bên liên quan khiêu khích chống lại Trung Quốc".

Tuy nhiên, cuộc cạnh tranh này còn sâu xa hơn những giải thích nói trên. Đó là sự đối đầu không thể tránh khỏi giữa một siêu cường đương thời và một siêu cường đang nổi lên nhanh chóng.

"Sự lựa chọn Trung Quốc", một cuốn sách mới của Hugh White, một tác giả Áo về các vấn đề chiến lược, đã nói đến tình trạng đối địch này mà không có những bối rối ngoại giao thường thấy. Mỹ là cường quốc quân sự bá chủ tại Tây Thái Bình Dương và muốn tiếp tục như vậy. Đây là thông điệp của chính sách "tái cân bằng" và hướng về châu Á của chính quyền Obama, và các cam kết của họ trong việc duy trì hầu hết các lực lượng hải quân tại Thái Bình Dương.

Trung Quốc, mới đây có được sự tự tin về sức mạnh quân sự và kinh tế, lại muốn thách thức vị trí bá chủ của Mỹ ở ngay sát nhà mình.

Vì vậy, các "lựa chọn" cho Mỹ là: cố gắng chống lại thách thức Trung Quốc (như họ đang làm) và duy trì sự bá chủ; thừa nhận vai trò bá chủ khu vực của Trung Quốc, điều có thể khiến nhiều người Mỹ không hài lòng và khiến các nước đồng minh châu Á của Mỹ lo sợ; hoặc như cách ông White ủng hộ, là thương lượng "một trật tự mới trong đó quyền lực và sự ảnh hưởng của Trung Quốc đủ lớn để làm hài lòng Trung Quốc, và vai trò của Mỹ vẫn đủ lớn để đảm bảo rằng sức mạnh của Trung Quốc không được lạm dụng".

Đối với nhiều người Mỹ, điều này dường như không cần thiết và chẳng khác gì tự rút lui.

Vị trí bá chủ của Mỹ đã được duy trì tốt, không chỉ đối với Mỹ mà đối với cả châu Á - Thái Bình Dương, tạo cơ sở hòa bình cho các phát triển kỳ diệu về kinh tế - mà đặc biệt nhất là của chính Trung Quốc. Và nền kinh tế Mỹ vẫn là nền kinh tế lớn nhất thế giới, với ngân sách quốc phòng vượt xa của Trung Quốc và đạt mức độ tân tiến về công nghệ quân sự mà Trung Quốc còn phải mất nhiều năm nữa mới đuổi kịp.

Ông White cho rằng các lợi thế này dễ làm cho người ta bị đánh lừa, nếu không muốn nói là hoàn toàn viển vông. Sức mạnh Mỹ bị ghìm lại bởi nguy cơ leo thang. Khả năng nước này bảo vệ Đài Loan, hay thậm chí hỗ trợ Philippines trong một cuộc đối đầu với Trung Quốc liên quan đến các cụm đảo, đá gây tranh cãi trên biển Đông, đều phụ thuộc vào việc họ có sẵn sàng chứng kiến các cuộc xung đột này trở thành chiến tranh giữa các siêu cường hay cuộc đối đầu hạt nhân hay không.

Cuốn sách của White giải thích rõ làm thế nào một xích mích nhỏ trên biển nhánh chóng vượt ra ngoài tầm kiểm soát.

Một lập luận khác chống lại việc thỏa hiệp với Trung Quốc là sự nổi lên của nước này không thể tiếp tục theo đà trong 33 năm qua, và vì vậy, một khi kinh tế của họ "chập choạng", thì hệ thống chính trị cũng có thể "tái mét". White gọi đây là "Micawberesque" - hy vọng một cái gì đó sẽ xảy ra, hay Trung Quốc sẽ suy yếu.

Ngay cả nếu xảy ra chuyện này, trừ trường hợp một trận đại hồng thủy như một sự tan rã kiểu Liên Xô, bằng không thì trong vài năm tới họ sẽ vẫn trở thành một nền kinh tế lớn hơn của Mỹ. Và bất cứ chế độ nào mới trong một Trung Quốc hậu suy yếu cũng sẽ có thể yếu hơn hiện nay và có thể rơi vào chủ nghĩa dân tộc dân túy.

Sức mạnh lớn khác của Mỹ tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương là mạng lưới đồng minh và bạn hữu của họ với các nước muốn đảm bảo sự hiện diện của Mỹ. Thực vậy, các tuyên bố chính thức của Mỹ trong vài năm trở lại đây về tầm quan trọng của biển Đông có thể là nhằm khiêu khích Trung Quốc phản ứng mạnh, khiến các nước láng giềng xích lại gần hơn với Mỹ. Nhưng nếu họ bị đề nghị đứng về bên nào trong cuộc chiến giữa Trung - Mỹ, thì hầu hết các nước châu Á sẽ chọn chiếc ghế ngoài cuộc.

Một lý do là Trung Quốc hiện là đối tác thương mại đơn lẻ lớn nhất của hầu hết các nước này. Nền kinh tế Mỹ cũng vậy, cũng gắn chặt với nền kinh tế của Trung Quốc. Một số người cho rằng sự tương tác về kinh tế này - hoàn toàn khác với thời chiến tranh Lạnh giữa Mỹ và Liên Xô - đã đẩy nguy cơ xung đột lên quá cao.

Những người khác còn nhắc lại một thời kỳ tương tự trong lịch sử cho thấy sự bùng lên của toàn cầu hóa không kết thúc trong hòa bình mà là cuộc đại chiến thế giới lần thứ nhất.

Còn một số người khác nữa cho rằng Mỹ và Trung Quốc trên thực tế đều giỏi xoa dịu bất đồng. Sau các cuộc đàm phán tại Bắc Kinh, bà Clinton hoan nghênh "sức mạnh và sự bền bỉ"của một quan hệ, mà trong đó các bên "có thể nói về mọi điều". Rõ ràng, thách thức hồi tháng Năm về số phận của luật sư mù người Trung Quốc Trần Quang Thành đã sớm qua đi. Ông White thấy khó có ai còn đặt ra những câu hỏi tương tự về quan hệ song phương quan trọng nhất thế giới này.

Không có người chơi chính

Giải pháp của White là hướng tới một "bản đồng ca" của các cường quốc châu Á - Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ và Nhật Bản - trong đó các nước nhất trí không tìm cách bá chủ, và họp nhau lại. Giải pháp này sẽ bao gồm thừa nhận Trung Quốc có một "tầm ảnh hưởng" (tại Đông Dương chẳng hạn). Đề xuất này dường như hơi khó đạt được, vì các trở ngại chính trị tại cả bốn nước, chưa kể tới những nước từ chối một cơ chế thỏa hiệp.

Quan điểm của White đang gây tranh cãi, nhưng ông không phải là người duy nhất nghĩ về một sự chia sẻ quyền lực giữa Mỹ và Trung Quốc. Một thập kỷ trước, Bill Clinton đã đề xuất Mỹ có thể sử dụng quyền lực chưa từng thấy của mình để tạo ra một thế giới trong đó họ có thể sống thoải mái vì "không còn là người chế ngự trên thế giới". Mà thế giới này sẽ chọn một người đứng đầu gan dạ để bảo vệ cho một kết cục thông qua thương lượng về vai trò lãnh đạo của Mỹ tại Thái Bình Dương; và có thể thậm chí là một lãnh đạo Trung Quốc gan dạ hơn để nhất trí giới hạn sự nổi lên của nước này./.

Châu Giang theo Economist