Nhiều quy định trái với Luật Khoáng sản được ban hành thời gian qua đã tạo cơ hội cho DN lách luật và cơ chế độc quyền, xin - cho. Các ý kiến trên được nêu tại Hội thảo "Tổ chức kiểm toán đối với hoạt động quản lý, khai thác và kinh doanh tài nguyên khoáng sản" do Kiểm toán Nhà nước và Hội kế toán công chứng Úc - CPA Australia tổ chức hôm qua (15/11) tại Hà Nội.

Doanh nghiệp "lách luật"

Ông Lê Thế Chiến (Vụ Thanh tra khối kinh tế ngành, Thanh tra Chính phủ) cho hay, sai phạm trong khai thác khoáng sản diễn ra dưới nhiều hình thức.

Riêng trong phạm vi văn bản luật đã có rất nhiều văn bản ra đời trái với luật khoáng sản khiến cho không ít DN dễ dàng lách luật. Chưa kể, việc ban hành trình tự thủ tục cấp phép trái với quy định như: "tất cả các trường hợp xin cấp phép hoạt động khoáng sản phải có ý kiến đồng ý của UBND tỉnh thì Sở Tài nguyên và Môi trường mới được tiếp nhận hồ sơ" đã tạo ra cơ chế độc quyền, xin - cho.

Riêng hoạt động cấp phép cũng xảy ra rất nhiều sai phạm. Còn trong thăm dò khai thác rất ít DN tuân thủ các tiêu chuẩn đảm bảo an toàn. Cũng theo ông Chiến,  việc chuyển nhượng quyền khai thác mỏ không đúng quy định: làm thất thoát nguồn thu của nhà nước. Một số tỉnh có hiện tượng chiếm dụng đất rừng cho hoạt động khai thác khoáng sản. Hầu như các quy định về bảo vệ môi trường trong quá trình khai khoáng còn chưa được chấp hành nghiêm.

Trong khi đó, việc kiểm tra, giám sát còn bị buông lỏng do nhiều hạn chế về lực lương, chế tài xử phạt chưa đủ mạnh. Ở nhiều nơi, hoạt động khai thác cát trái phép  tồn tại công khai (hồ Dầu Tiếng, hồ Núi Cốc, sông Hương) nhưng chính quyền địa phương, nhất là cấp xã chưa có những giải pháp xử lý quyết liệt, hiệu quả.

Tư duy "ăn xổi" trong khai khoáng bộc lộ rõ. Như đánh giá của Tổng cục Địa chất và Khoáng sản (Bộ TN&MT), gần đây,  lượng giấy phép khai thác, chế biến khoáng sản được cấp gia tăng lớn, trong khi việc đầu tư các dự án chế biến sâu ít được quan tâm. Trừ một số loại khoáng sản như: Dầu khí, than đá, đồng, đá vôi xi măng có công nghệ khai thác ở trình độ tương đối hiện đại, còn lại các khoáng sản khác được khai thác và chế biến bằng công nghệ cũ, lạc hậu.

Hầu hết các tỉnh, các tổ chức, cá nhân hoạt động khoáng sản được thanh tra, kiểm tra đều có vi phạm về các hành vi như: Cấp giấy phép không đúng thẩm quyền, chưa hoàn thiện khoanh định vùng cấm, tạm thời cấm, chưa lập bản đồ hiện trạng, bổ nhiệm Giám đốc điều hành mỏ chưa đúng theo quy định của pháp luật...

Theo các chuyên gia địa chất, nếu không có những biện pháp quản lý chặt chẽ, với tốc độ gia tăng mức khai thác được phép và trái phép như hiện nay thì khoáng sản của Việt Nam sẽ trở thành khan hiếm và các mỏ sẽ cạn kiệt trong vòng 40 đến 60 năm tới.

Một địa điểm khai thác cát ở khu vực miền Trung. Ảnh: Châu Thanh

Sẽ kiểm toán các mỏ khai khoáng

Thực trạng nói trên từng làm "nóng" các phiên thảo luận tại Quốc hội và cũng là vấn đề gây bức xúc cho người dân ở nhiều địa phương. Các đại biểu dự hội thảo cũng đề xuất nhiều giải pháp để hạn chế tình trạng thất thoát tài nguyên quốc gia.

Trong 3 năm từ 2009 đến 2011 UBND các tỉnh đã cấp mới 917 giấy phép thăm dò khoáng sản và 2.943 giấy phép khai thác khoáng sản. (Theo Bộ TN&MT).
Theo đại diện Tập đoàn Than Khoáng sản Việt Nam, cơ quan chức năng nên tiến hành kiểm tra, xiết chặt quản lý để hạn chế tiêu cực trong các khâu cấp phép, chuyển nhượng quyền khai khoáng. Đồng thời cho phép lập Quy hoạch khai thác chế biến một số loại khoáng sản có tiềm năng như bauxit, titan, thiếc, chì kẽm... theo khoáng sản chứ không theo địa giới hành chính như hiện nay để nâng cao hiệu quả khai thác và chế biến sâu khoáng sản, thuận tiện cho việc xử lý và bảo vệ môi trường. Tổ chức lại quy trình khai khoáng theo hướng tập trung theo từng vùng.

Cùng với việc ban hành các văn bản "bịt" kẽ hở pháp lý, các đại biểu dự hội thảo cũng cho rằng giải pháp khắc phục những vấn nạn trên chính là tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, với chế tài xử phạt thích đáng.

Phó Tổng Kiểm toán Nhà nước Đoàn Xuân Tiên nói, cần đánh giá một cách khách quan, toàn diện thực trạng để nhận diện được những nguyên nhân, tồn tại trong việc quản lý khai thác và kinh doanh tài nguyên khoáng sản. Có như vậy mới tìm ra giải pháp và đưa được những kiến nghị có tính khả thi cao.

Thời gian tới, Kiểm toán nhà nước cũng sẽ tiến hành những cuộc kiểm toán chuyên đề về quản lý trong lĩnh vực khai thác và kinh doanh tài nguyên khoáng sản.

Châu Thanh