Lực hút mới do tương tác

Khu vực và thế giới đang chứng kiến đoàn tầu ngoại giao của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ lao vun vút sang Á châu.

Ngoại giao quốc phòng và ngoại giao nguyên thủ đan quyện, giao thoa. Mấy ai lường trước được hiệu ứng các tương tác giữa quyết tâm mới của tổng thống đắc cử với một Đông Nam Á (ĐNÁ) năng động.

Tất cả diễn ra bên thềm Cấp cao ASEAN lần thứ 21 và Thượng đỉnh Đông Á lần thứ 7.

Chiến lược "xoay trục sang châu Á" của Hoa Kỳ cũng vừa tròn một năm càng tăng thêm kịch tính cho các sự kiện thường niên này.

Hai hội nghị Cấp cao năm nay được tổ chức trong bối cảnh Mỹ và Trung Quốc đều đã/đang thay đổi dàn lãnh đạo, với hai thủ lĩnh là Barack Obama và Tập Cận Bình.

Lịch trình các chuyến thăm "chéo cánh sẻ" của phái đoàn Mỹ thật ấn tượng. Từ 11-20/11, Ngoại trưởng Clinton thăm 5 nước: Úc, Singapore, Thái Lan, Myanmar và Campuchia (CPC). Ngày 17/11, bà có mặt ở Bangkok để tháp tùng ông Obama để 18/11 tham dự hội đàm cấp nhà nước với phía Thái.

Ngày 19/11 bà cùng Tổng thống tiến hành chuyến thăm lịch sử tới Myanmar. CPC là trạm dừng chân cuối cùng để dự EAS7. Bộ trưởng Quốc phòng Panetta cũng có chuyên công du tại: Úc, Thái Lan và CPC.

Nổi bật trên tất cả và quan trọng nhất, đương nhiên là chuyến thăm 3 nước ĐNÁ của Tổng thống: Thái Lan, Myanmar và CPC từ 17-21/11. Các thượng đỉnh diễn ra từ ngày 18/11. Hội nghị gồm các nguyên thủ/các vị đứng đầu chính phủ các nước ASEAN, giữa ASEAN với 8 nhà lãnh đạo trong vùng.

Trong sự sôi động của các chuyến thăm chính thức, giới quan sát không chỉ nhìn ở các nhát cắt về hợp tác quốc phòng. Ví dụ một trong những mục tiêu của bà Clinton ở Singapore là tham khảo ý kiến đồng minh về giới lãnh đạo mới tại Trung Quốc.

Nhưng sự chọn lựa của tổng thống Mỹ cho chuyến công du ngoài châu lục đầu tiên ngay sau khi tái đắc cử đã tạo ra nhiều sự chú ý nhất.

Sớm xây dựng COC

Các quốc gia ĐNÁ họp lại tại Phnom Penh hôm 18/11 đã yêu cầu Trung Quốc nhanh chóng khởi sự các cuộc thương thuyết ở cấp cao về một bộ Quy tắc ứng xử tại Biển Đông (COC). Thủ tướng CPC Hun Sen đưa ra đề nghị này với đồng nhiệm Trung Quốc Ôn Gia Bảo vào tối Chủ nhật 18/11 trong cuộc họp song phương, nhưng Trung Quốc đã từ chối.

Sau cuộc họp, người phát ngôn bộ Ngoại giao Trung Quốc cho báo chí biết là Bắc Kinh vẫn muốn tiếp tục khung tham khảo hiện thời, thông qua các cuộc đàm phán cấp dưới đã được nhất trí từ 10 năm trước đây.

Phát biểu sau cuộc họp ASEAN21, Tổng thư ký Surin Pitsuwan xác định: "Về phía ASEAN, chúng tôi đã sẵn sàng, đã quyết tâm và rất mong muốn mở đàm phán với Trung Quốc. Có điều là bước nhảy tango thì phải có hai người... ASEAN đã sẵn sàng, chỉ còn chờ người bạn Trung Quốc tiến bước".

Theo ông Pitsuwan, các lãnh đạo ASEAN muốn khởi động "càng sớm càng tốt" các cuộc đàm phán chính thức hơn về bộ Quy tắc ứng xử mang tính chất ràng buộc về pháp lý nhằm giảm bớt căng thẳng ở Biển Đông (COC).

Trong buổi khai mạc ASEAN21 sáng 18/11, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng có bài phát biểu quan trọng về các đề mục xây dựng cộng đồng, triển khai kết nối và đối thoại toàn cầu ASEAN. Thủ tướng cũng cảm ơn các đồng nghiệp đã ủng hộ đề cử thứ trưởng Lê Lương Minh cho vị trí Tổng Thư ký ASEAN nhiệm kỳ 2013-2017.

Tại hội AMM, Ngoại trưởng Phạm Bình Minh đã nhấn mạnh ổn định, an ninh an toàn hàng hải ở Biển Đông, giải quyết hòa bình các tranh chấp, tuân thủ luật pháp quốc tế và UNCLOS, trong đó có các quy định về tôn trọng vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của các quốc gia ven biển, thực hiện đầy đủ DOC, Tuyên bố nguyên tắc 6 điểm, cũng như sớm xây dựng COC.

Sau AMM, Tổng Thư ký ASEAN Surin Pitsuwan nói rằng ngoại trưởng các nước trong khối đã nhất trí ủng hộ kế hoạch do Indonesia đề xuất thiết lập một "đường dây nóng" với Trung Quốc nhằm xoa dịu căng thẳng liên quan đến Biển Đông.

Từ trước đến nay, Trung Quốc vẫn liên tục tuyên bố đơn phương khẳng định phần lớn khu vực Biển Đông thuộc chủ quyền của mình, cho dù phạm vi mà TQ "đòi chủ quyền" lấn sâu vào vùng đặc quyền kinh tế của nhiều nước ĐNÁ, trong đó có Việt Nam.

Trên thực tế, quan điểm xưa nay của Trung Quốc là vẫn không chủ trương giải quyết vấn đề Biển Đông bằng con đường đối thoại đa phương, thay vào đó chỉ muốn các đàm phán song phương với từng nước liên quan. Quan điểm "song phương" này bị hầu hết các nước ĐNÁ phản đối.

Biển Đông là một trong những chủ đề nổi cộm tại các cuộc gặp giữa những quan chức Mỹ với các nhà lãnh đạo trong khu vực. Ảnh: Lê Anh Dũng

Mỹ giành lại thế chủ động

Yếu tố nổi trội nhất trong "đợt ra quân đồng loạt" của tổng thống Obama là "mẻ lưới lớn" của Mỹ tại ĐNÁ. Dường như Hoa Kỳ muốn thổi bạt dư  luận lởn vởn đâu đó rằng Mỹ không có đủ nguồn lực vật chất để thực hiện "pivot".

Việc Hoa Kỳ gắn thêm "toa" Myanmar vào đoàn tầu trở lại châu Á về mặt quân sự có thể là một quyết định táo bạo. Hoa Kỳ đang từng bước tái lập quan hệ với giới quân nhân Miến Điện, mà cho đến gần đây còn bị Washington tẩy chay nghiêm ngặt.

Lầu Năm Góc đang xem xét việc khôi phục quan hệ song phương, bước đầu là hợp tác trong những cuộc thao diễn mang tính chất phi sát thương như y tế, giáo dục và cứu trợ thiên tai.

Dự kiến ông Obama không tới Naypyidaw, thủ đô mới được xây dựng một cách ẩn dật trong giai đoạn chính quyền quân đội trước đây và là nơi thường để tiếp khách và các đoàn ngoại giao.

Trong một động thái nhượng bộ bất thường, Tổng thống Thein Sein từ Naypyidaw xuống Rangoon để gặp Tổng thống Mỹ. Được biết, yêu cầu này là của bà Aung San Suu Kyi, người mà ông Obama tới gặp tại căn nhà nhỏ ven hồ, nơi bà bị quản chế hơn 15 năm.

Những thay đổi ở Myanmar từ năm ngoái xẩy ra bất ngờ tới mức vẫn còn quá nhiều điều dư luận chưa thể đánh giá hết được. Các nhà phân tích đang hỏi tại sao một chuyến đi có tính biểu tượng và quan trọng như vậy lại được thực hiện quá sớm, trước khi tiến trình cải cách được tiến hành một cách toàn diện?

Hẳn nhiên ông Obama và các nhà hoạch định chính sách Hoa Kỳ không chơi trò cá cược và "mẻ lưới" Mỹ đan trên thực tế rộng lớn hơn thế nhiều.

Theo Cố vấn An ninh Quốc gia Donilan, mục tiêu tối hậu của Mỹ là "duy trì một môi trường an ninh lâu dài và một trật tự khu vực được đặt trên nền tảng kinh tế cởi mở và việc giải quyết hòa bình các cuộc tranh chấp, quyền cai trị dân chủ và các quyền tự do chính trị".

Trong chuyến công du của "bộ đôi" Panetta-Clinton, Washington khuyến khích hình thành liên minh quân sự giữa Mỹ-Nhật-Úc-Ấn như để giăng "mẻ lưới" lớn trên Thái Bình Dương.

Vấn đề là làm sao Hoa Kỳ hài hòa được hai mục tiêu nhìn bề ngoài thật khó tương thích: thực thi "tái cân bằng" mà vẫn 'tái khởi động" được các mối quan hệ xây dựng với Bắc Kinh.

Tại các trạm dừng chân, Hoa Kỳ đều cam kết thúc đẩy một giải pháp đa phương cho cuộc tranh chấp lãnh thổ giữa Trung Quốc với các láng giềng, trong đó có Biển Đông. Trong khi Trung Quốc chưa có dấu hiệu gì sẽ thay đổi lập trường về tranh chấp lãnh hải trên Biển Đông và Hoa Đông.

Để đánh tan các mối hoài nghi nhân một năm công bố chiến lược "pivot", các chuyến thăm châu Á lần này không chỉ là màn dạo đầu cho một kịch bản lớn, mà còn nhằm khẳng định "chuyển trục" là một kế hoạch khả thi!

Ông Panetta nói với báo chí rằng Hoa Kỳ cam kết  theo đuổi đến cùng kế hoạch đó, dù Trung Đông gặp khủng hoảng và hiện có vấn đề khó khăn về tài chính ở trong nước.

Ông Panetta nhấn mạnh, kế hoạch "tái cân bằng" là một lộ trình xác tín và lâu dài.

Cho đến nay, có thể nói là mạng lưới quan hệ quân sự của Mỹ hầu như đã tỏa khắp vùng ĐNÁ, chỉ còn một vài điểm trống trong đó có Myanmar.

Với kế hoạch thắt chặt liên lạc với Myanmar, Hoa Kỳ đang lấp đầy khoảng thiếu vắng đó, một động thái không khỏi làm cho Trung Quốc quan ngại. Lý do là vì cho đến gần đây, Myanmar vẫn được xem là một nước hoàn toàn nằm trong quỹ đạo của Bắc Kinh.

Mọi việc thay đổi từ khi Myanmar phát sinh các mối quan hệ không thuận buồm xuôi gió với người láng giềng khổng lồ. Phải phụ thuộc quá nhiều vào Trung Quốc khiến họ cảm thấy bất an, có nguy cơ mất nhiều hơn được.

Cân bằng bên trong châu Á

Chặng dừng chân ghé Bangkok của ông Obama là dịp để Hoa Kỳ củng cố thêm quan hệ hợp tác với Thái Lan, đối tác quân sự chủ yếu của Mỹ trong khu vực, một đồng minh lịch sử và chiến lược của Washington tại vùng ĐNÁ.

Sau hội đàm chính thức, Tổng thống Obama và Thủ tướng Yingluck Shinawatra đã mở cuộc họp báo chung để nói về các mối quan hệ ngoại giao trong gần 180 năm nay giữa hai nước, cũng như tái khẳng định các mối quan hệ sâu đậm về an ninh, kinh tế, và chính trị.

Cố vấn An ninh Quốc gia Hoa Kỳ Thomas E. Donilon phát biểu trước chuyến thăm châu Á của ông Obama: "Chúng tôi không chỉ cân bằng lại theo hướng "pivot" về châu Á, mà chúng tôi đang cân bằng lại các nỗ lực ngay bên trong lòng châu Á. Trước đây, đây chúng tôi từng đầu tư mạnh tại Đông Bắc Á vì các lý do lịch sử và các lý do khác, nhưng giờ đây chúng tôi đang thực sự tập trung theo cách tiếp cận mới mẻ cho Đông Nam Á và ASEAN".

Hoa Kỳ đã cam kết tăng cường hơn nữa quan hệ với Thái Lan và ASEAN; sẽ gia tăng số lượng, quy mô các cuộc tập trận mà Mỹ tham gia tại Châu Á-Thái Bình Dương cũng như sẽ dành nhiều khoản ngân quỹ mới cho mục tiêu này.

Bốn lĩnh vực hợp tác quốc phòng giữa Mỹ và Thái Lan trong thời gian tới gồm: 1) Phát triển quan hệ đối tác mạnh mẽ nhằm bảo đảm hơn nữa an ninh khu vực ĐNÁ; 2) Hỗ trợ sự ổn định khu vực Thái Bình Dương và xa hơn nữa; 3) Tăng cường tính sẵn sàng và khả năng hoạt động chặt chẽ các lực lượng của hai bên; và 4) Củng cố hợp tác quốc phòng song phương ở mọi cấp độ.

Mỹ khẳng định việc tăng cường quan hệ quân sự chặt chẽ này nhằm giữ ổn định cho cả ĐNÁ! Hẳn nhiên, đằng sau tuyên bố đàng hoàng, không úp mở này là quy chế đồng minh với Mỹ của Thái Lan.

Sâu xa hơn nữa là mối quan hệ song phương đã có 180 năm nay, riêng về các liên hệ quân sự thì đã được thiết lập từ 62 năm về trước.

Chậm trễ là mất cơ hội!

Trước đó, khi gặp các đồng nhiệm ASEAN tại CPC trong tuần qua, bộ trưởng Quốc phòng Leon Panetta tuyên bố, Mỹ sẽ gia tăng hợp tác quân sự với Ðông Nam Á.

Theo ông Panetta, cam kết mới của Hoa Kỳ là một phần trong sự thay đổi nhanh chóng và lâu dài về sự hiện diện của Mỹ ở Châu Á. Ông nói: "Hoa Kỳ sẽ gia tăng tầm cỡ và số lượng các cuộc diễn tập với các đối tác ÐNÁ ở Thái Bình Dương".

Tuy nhiên, "noel một năm chỉ đến một lần"! Dường như trong chiến lược "chuyển trục", Mỹ đang lựa chọn các đối tác mới để "can dự" và có thể "ngó lơ" những đối tác cũ nhưng không hiệu quả cho quá trình "tái cân bằng".

Ông Panetta cho hay quân đội Mỹ sẽ tham dự các cuộc tập trận với 3 quốc gia trong năm tới. Mỹ sẽ lần lượt tham dự cứu trợ thiên tai do Brunei tổ chức, tập trận chống khủng bố do Mỹ và Indonesia cùng thực hiện và an ninh hàng hải do Malaysia cùng Úc tổ chức.

Tại Thái Lan và CPC, ông đều lên tiếng ủng hộ và kêu gọi các nước liên quan sớm thỏa thuận COC. Theo ông Panetta, sự gia tăng chú ý của Mỹ vào Á Châu sẽ có tính cách lâu dài và gồm cả các nỗ lực kinh tế cũng như ngoại giao bên cạnh hợp tác an ninh./.