Nghi vấn chấn động về 'Hùm thiêng Yên Thế'

Những người đã từng được gặp gỡ, gần gũi Đề Thám đều nhận ra cái đầu được đem "bêu" ở Nhã Nam, Cao Thượng là đầu của người khác vì chưa tìm ra những đặc điểm như họ đã thấy.

LTS: Hơn 40 năm nghiên cứu về Hoàng Hoa Thám và  khởi nghĩa Yên Thế, TS Khổng Đức Thiêm đau đáu một "món nợ" đó là chưa làm sáng tỏ nhiều khuất lấp về một vĩ nhân lịch sử và cuộc khởi nghĩa bi hùng.

Nay, cuốn sách Hoàng Hoa Thám (1836-1913) của ông vừa ra mắt bạn đọc với nhiều phát hiện mới về Hoàng Hoa Thám và khởi nghĩa Yên Thế đã hoá giải cho ông "món nợ" 40 năm.

Đề Thám (thật) chưa từng bị bêu đầu?

Có nhiều ý kiến khác nhau về ngày mất, nơi mất của Hoàng Hoa Thám. Vì sao lại như vậy, thưa ông?

Ngay sau Sự kiện Hố Lẩy xảy ra vào ngày mồng 5 tháng Giêng năm Quý Sửu (10- 2-1913), tờ Tương lai xứ Bắc Kỳ đã nhạy bén và hăm hở đi đầu trong việc đưa tin dữ đến khắp 3 miền Bắc - Trung - Nam, tạo ra một không khí bi ai trong lòng người Việt. Kể từ thời điểm đó, trong tất cả các tài liệu chính thống đều ghi nhận Sự kiện Hố Lẩy đã đặt dấu chấm hết đối với Hùm thiêng Yên Thế.

Tuy nhiên, ngay từ giây phút đầu tiên, những người đã từng được gặp gỡ, gần gũi Đề Thám đều nhận ra cái đầu được đem "bêu" ở Nhã Nam, Cao Thượng là đầu của người khác vì chưa tìm ra những đặc điểm như họ đã thấy (không có đường gồ chạy từ trán lên đỉnh đầu, cằm không có vết sẹo và không có râu) khi được tiếp cận với thủ lĩnh ở Phồn Xương.

Từ hiện thực này, câu chuyện người thủ lĩnh còn sống ở đâu đó được lưu truyền trong dân chúng. Bắt đầu là vào những năm 30 của thế kỷ trước, khi Thống Luận mở chợ và sửa đình làng Chũng, sự kiện này liền được mọi người gắn với việc Đề Thám đã từng sống những ngày cuối đời ở nhà Thống Luận, đến đây chết vì già yếu, được gia chủ làm ma dưới một vỏ bọc khác.

Thực ra không riêng gì Hoàng Hoa Thám mà đối với nhiều vĩ nhân khác cũng có chuyện tương tự. Gần nhất với Đề Thám là cái chết của Cai Kinh vào ngày 6-7-1888. Khi đó rõ ràng Cai Kinh đã bị sát hại nhưng nhân dân không thừa nhận, cho rằng cái đầu được đem bêu ở Chi Lăng, không phải của Cai Kinh vì tai trái không có lỗ thủng như thường thấy. Từ đó mọi người cho rằng Cai Kinh vẫn sống, nhiều năm sau mới mất.

Tâm lý chung của người dân là không bao giờ chấp nhận việc những con người dũng cảm, oai hùng của dân tộc phải chết dưới hòn tên, mũi đạn hoặc bằng âm mưu hèn mạt của kẻ thù.

Mọi người đều mong muốn những người anh hùng đó bất tử và đã trân trọng lưu giữ hình ảnh trong tâm khảm bằng nhiều cách khác nhau, hoàn cảnh khác nhau.

Nhóm khởi nghĩa của Đề Thám (hình chụp của trung úy Romain-Desfossés)

Nhiều nghi vấn trong thông tin của người Pháp

Quan điểm riêng của ông như thế nào?

Tôi chấp nhận Sự kiện Hố Lẩy. Tuy nhiên, có một sự khác biệt là chúng tôi chú trọng hơn vào hiện tượng bên cạnh ba tên tay sai của Lương Tam Kỳ, có một nhân vật thứ tư xuất hiện vào phút cuối, đó là Lý Bắc, còn gọi là Lý Ón, lý trưởng làng Dĩnh Thép để từ đó làm xuất phát điểm đi sâu vào việc tìm hiểu bản chất của Sự kiện Hố Lẩy.

Lý Bắc tuy làm lý trưởng nhưng là chân trong của Đề Thám. Khi nhận được tin Đề Thám bị sát hại, Lý Bắc và toàn bộ gia nhân của mình đã có mặt ở Hố Lẩy buộc các tay chân của Lương Tam Kỳ phải giao lại xác và đầu của Hoàng Hoa Thám, để dân làng bí mật đem an táng tại một nơi nào đó.

Đổi lại, chúng sẽ có ba người khác chết thế, (một trong ba người có một người cao lớn mang nhiều nét giống Đề Thám, nhiều người bảo là sư ông chùa Lèo, xã Hữu Xương hoặc sư ông chùa Chay thuộc Canh Nậu), nhưng chúng chỉ được mang ra Nhã Nam ba thủ cấp còn xác phải để lại (có lẽ để tạo ra các đặc điểm trên thân thể đề đề phòng sự nhận dạng của viên Đại lý Nhã Nam vốn khá quen thuộc những đặc điểm riêng của Đề Thám).

Như vậy là về bản chất, trước sau tôi vẫn thấy những diễn biến xảy ra trong thời điểm đó là hợp lý, hợp logic và có lẽ, những băn khoăn về một thời điểm khác, về một hoàn cảnh khác khiến Hoàng Hoa Thám qua đời cũng cần được giải tỏa. Thời điểm 10/2/1913 đã được xác tín. Vấn đề còn lại là tìm cho ra nơi yên nghỉ của Đề Thám mà thôi.

Những căn cứ nào để ông khẳng định như vậy?

Thứ nhất, chiếc đầu mà quân Pháp bêu ở Nhã Nam, sau đó bêu ở Cao Thượng được cho là của Đề Thám không được mọi người thừa nhận với những lý do bác bỏ khá xác đáng.

Thứ hai, việc người Pháp đã tổ chức đưa thợ chụp ảnh từ Hà Nội lên với dự định sẽ cho công bố rộng rãi trên báo chí Đông Dương, các thuộc địa của Pháp và chính quốc bằng chứng đã giết được và lấy đầu Đề Thám (tương tự như những cuộc hành hình đối với Đội Văn và những người đã tham gia khởi nghĩa Hà Thành- còn gọi là Vụ đầu độc tại Hà Nội năm 1908, do phong trào Yên Thế chỉ đạo) nhưng ngay sau đó họ đã tịch thu và tiêu hủy toàn bộ gương ảnh vì biết là đã bị đánh tráo.

Thứ ba, như thường lệ, việc bêu đầu sẽ không chỉ dừng lại ở vùng Yên Thế mà còn đưa đi nhiều tỉnh Bắc Kỳ và Hà Nội ngay sau khi việc bêu ở hai địa điểm trên chấm dứt. Tuy nhiên, người Pháp đã vội cho tiêu hủy mấy cái đầu, tro cốt đổ ngay xuống ao phủ.

Tiến sĩ Khổng Đức Thiêm, Ảnh: Trần Đức

Những quan điểm mới

Còn về ngày sinh của Hoàng Hoa Thám thì sao, thưa ông?

Đây cũng là điều mà giới nghiên cứu băn khoăn và tốn khá nhiều công sức. Cái mốc Đề Thám sinh năm 1846 mà Hoài Nam đưa ra trong bài viết Về gốc tích của ông Đề Thám trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử tháng 2-1962, hầu như không được chấp nhận.

Hầu hết các nhà nghiên cứu đều chủ trương Đề Thám sinh năm 1856 hoặc 1858. Lại có ý kiến cho rằng Đề Thám sinh vào năm 1864 (trong khi Cả Trọng sinh năm 1877 và như vậy sẽ là vô lý vì Đề Thám chắc chắn không thể có con từ năm 13 tuổi).

Qua Đại Nam thực lục của Quốc sử quán triều Nguyễn và Gia phả họ Bùi ở Thái Bình (những người trong họ Bùi tham gia bắt bố Đề Thám nên được thăng quan) mà chúng tôi mới tra cứu được, một sự thật được khám phá, cho biết Đề Thám chính thức được sinh ra vào năm 1836.

Vì, Đại Nam thực lục của Quốc sử quán triều Nguyễn được coi là tài liệu cơ bản, chứa đựng toàn bộ những tài liệu gốc, mang tính pháp lý cao nhất, lại được bổ sung bằng Gia phả họ Bùi.

Ông có thể giới thiệu khái quát về cuốn Hoàng Hoa Thám (1836 -1913)?

Có nhiều vấn đề đã được làm sáng tỏ trong cuốn sách như khẳng định họ Đoàn là họ gốc của Hoàng Hoa Thám. Dị Chế (Hưng Yên) là quê hương, đưa ra những căn cứ khẳng định năm sinh, năm mất của ông; tìm hiểu được thân thế, sự nghiệp của Đoàn Danh Lại tức Trương Văn Thận, thân phụ của Hoàng Hoa Thám.

Ngoài ra, công trình còn tập trung phản ánh thời kỳ trưởng thành của Đề Thám từ năm 1854 (tức là khi 18 tuổi) đến năm 1885.

Mặt khác, cuốn sách còn đưa ra sự kiện Hoàng Hoa Thám hưởng ứng Chiếu Cần vương, đã lặn lội vào tận Nghệ Tĩnh xin tham gia cuộc khởi nghĩa của Phan Đình Phùng, khiến cho biên độ hoạt động của Đề Thám được mở rộng, trình bày những hiểu biết về Đội Văn (thủ lĩnh khởi nghĩa Bãi Sậy), Kỳ Đồng hoặc các nội dung những cuộc tiếp xúc giữa Hoàng Hoa Thám với Phan Châu Chinh và Phan Bội Châu, sự hỗ trợ của Hoàng Hoa Thám với phong trào cách mạng Trung Hoa do Tôn Trung Sơn lãnh đạo, sự chỉ đạo trực tiếp của Đề Thám đối với cuộc khởi nghĩa Hà Thành.

Các đánh giá từ phía nhà cầm quyền Pháp và giới sử học hiện nay đối với Lê Hoan, Bá Phức- những người đã từng bị coi là bán nước nhưng thực chất là giàu lòng yêu nước, có nhiều giúp đỡ cuộc khởi nghĩa Yên Thế...

Trần Đức - Nguyễn Hưởng (Thực hiện)