Chuyện ở nhà có hai bộ trưởng

Cố Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch đã bắt đầu sự nghiệp ngoại giao của mình từ con số 0 tròn trĩnh trước khi trở thành một nhà ngoại giao nổi tiếng thế giới với biệt danh "ông Bộ trưởng giải vây" của ngoại giao Việt Nam.

 LTS: Có một sự trùng hợp đặc biệt là không chỉ cùng nắm giữ cương vị Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, Bộ trưởng Ngoại giao đương nhiệm Phạm Bình Minh và cha ông - cố Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch cùng là những người đại diện cho nền ngoại giao nước nhà ở những giai đoạn khó khăn của đất nước.

TVN xin được giới thiệu loạt tư liệu về con đường trở thành nhà ngoại giao của cha con Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch - Phạm Bình Minh do bà Phan Thị Phúc - phu nhân cố Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch và ông Phan Doãn Nam – trợ lý của ông cung cấp, để độc giả có thể hiểu hơn về gia đình rất đặc biệt này.

Ông Bộ trưởng giải vây của ngoại giao Việt Nam

Ông Phan Doãn Nam – trợ lý của cố Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch  là người đã giúp việc cho Bộ trưởng từ khi ông còn là Tổng Lãnh sự Việt Nam tại Ấn Độ, cũng là người chứng kiến hầu như trọn vẹn con đường ngoại giao của Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch kể rằng: “Xuất thân là một người lính, từng là thư ký của Đại tướng Võ Nguyên Giáp trước khi chuyển sang công tác ở ngành Ngoại giao, nên có thể nói ông Nguyễn Cơ Thạch đã bắt đầu sự nghiệp ngoại giao của mình từ con số 0 tròn trĩnh trước khi trở thành một nhà ngoại giao nổi tiếng thế giới với biệt danh "ông Bộ trưởng giải vây" của ngoại giao Việt Nam”

Cũng theo ông Nam, ít người  biết rằng ông Thạch đã bắt đầu con đường ngoại giao của mình với kinh nghiệm là một lời khuyên  ngắn gọn của Bác Hồ. Dù trở thành Chánh VP Bộ Ngoại giao từ năm 1954, nhưng có lẽ năm 1956, khi lần đầu tiên ông được Bác Hồ cử "đi sứ" ở Ấn Độ với cương vị Tổng Lãnh sự quán Việt Nam, Nguyễn Cơ Thạch mới trở thành nhà ngoại giao thực sự.

Hiểu được tầm quan trọng trong công tác đối ngoại với Ấn Độ -  đất nước mà khi đó đang là Chủ tịch Uỷ ban Quốc tế kiểm soát và giám sát việc thi hành Hiệp định Geneve về Đông Dương nên trước ngày lên đường nhận nhiệm vụ, ông Nguyễn Cơ Thạch đã đến tìm gặp Bác Hồ để xin Người lời khuyên: "Thưa Bác, tôi không có kiến thức gì về ngoại giao. Đến cách dùng dao, dĩa để ăn đồ Tây tôi cũng chưa hiểu. Bác đã từng đi nhiều nơi, bôn ba nhiều nước, Bác hãy chỉ giúp tôi xem tôi phải làm gì?".

Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch với các phóng viên. Ảnh tư liệu

 Khi đó, Bác Hồ chỉ động viên Nguyễn Cơ Thạch và cho ông lời khuyên duy nhất: "Chú cứ thấy người ta làm gì thì mình học theo là được". Hành trang bắt đầu sự nghiệp ngoại giao của ông chỉ có thế”.

Nhưng hoàn cảnh chúng ta ngày đó chỉ có vậy. “Tôi theo ông Nguyễn Cơ Thạch từ những ngày đầu anh Thạch sang Ấn Độ. Tất cả chúng tôi khi đó đều mới ngoài 20 tuổi, một mẩu kỹ năng về ngoại giao cũng không có. Chúng tôi phải học mọi thứ, với không ít sự cố cười ra nước mắt, mà trong đó chắc chắn ông Nguyễn Cơ Thạch là người gặp khó khăn nhiều nhất trong những cuộc tiếp xúc cấp cao", ông Nam nhớ lại

Bà Phan Thị Phúc  - phu nhân cố Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch nói rằng bà không thể nào quên những ngày đầu theo chồng sang Ấn Độ.

Một buổi, ông bà được mời đến chiêu đãi tại Đại sứ quán Pháp, khi bữa tiệc bắt đầu, vợ chồng Tổng lãnh sự Nguyễn Cơ Thạch đành phải tìm cách từ chối món ăn đầu tiên để có thời gian học cách sử dụng dao, dĩa từ các quan khách xung quanh. Đó chỉ là việc nhỏ nhất trong hàng trăm thứ mà ông Nguyễn Cơ Thạch phải học để trở thành một nhà ngoại giao thực thụ.

Ông Nguyễn Cơ Thạch và phu nhân, bà Phan Thị Phúc trong dịp kỷ niệm ngày cưới. Ảnh do gia đình cung cấp

Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch có một nguyên tắc: khi được giao bất cứ nhiệm vụ gì, ông cũng tìm cách học mọi thứ có thể về nó. Từ chỗ không nắm rõ luật pháp quốc tế, nhưng sau một thời gian học hỏi từ sách vở đến người thật việc thật, có một chuyên gia ngành luật đã phải thốt lên: "Bây giờ Nguyễn Cơ Thạch đã trở thành luật sư thực thụ rồi".

Nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan - từng là nhân viên dưới quyền Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch cũng nhớ lãnh đạo của mình là người cực kỳ ham đọc, đến mức, khi đã là Bộ trưởng, áp lực đủ đường, thay vì đợi nhân viên cấp dưới đọc sách và giới thiệu sách cho mình, ông Thạch thường chủ động tìm đọc và cung cấp cho cấp dưới những kiến thức hay mà ông tìm được qua mỗi cuốn sách.

“Tôi luôn khâm phục sự ham học của chồng mình. Khi sang Ấn Độ, ông Thạch không hề biết một từ tiếng Anh, mọi giao tiếp đều phải nhờ phiên dịch. Nhưng sau này, ông ấy đã đọc thông viết thạo 4 ngoại ngữ: Anh, Pháp, Trung, Nga và từng không ít lần "đấu tay đôi" với các nhà báo quốc tế mà không cần đến phiên dịch. Ông sẵn sàng "bẻ" lại các nhà báo trước những câu hỏi móc máy của họ.  Là người thẳng thắn, bộc trực, quyết liệt nhưng ứng xử rất nhanh nhạy trước báo giới, nhiều nhà báo quốc tế rất yêu quý ông ấy. Họ thậm chí đã nói: "Ông Thạch là con cáo hai đầu" một cách đầy thích thú” – bà Phan Thị Phúc nhớ lại.

Còn ông Phan Doãn Nam thì cho biết, chính nguyên Ngoại trưởng Mỹ Kissinger cũng là người rất "ngại" Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch. Khi Việt Nam và Mỹ đàm phán ở hội nghị Paris, ông Nguyễn Cơ Thạch vừa là người chủ trì việc khởi thảo dự thảo hiệp định, cũng là trợ lý cho ông Lê Đức Thọ, kiêm trưởng đoàn chuyên viên của Việt Nam ở Hội nghị. Bởi ông Nguyễn Cơ Thạch luôn biết cách tạo ra lợi thế cho Việt Nam trên bàn đàm phán

Ngoại giao VN trong thời kỳ đỉnh điểm bế tắc

Nguyên Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Phú Bình và ông Phan Doãn Nam đều khẳng định, giai đoạn ông Nguyễn Cơ Thạch làm Bộ trưởng là giai đoạn khó khăn nhất trong lịch sử ngoại giao nước ta thời hiện đại.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch gặp gỡ nhà đồng sáng lập đảng Xã hội Pháp Jean-Pierre Chevènement năm 1982 - Ảnh: Le Monde

Với cương vị Bộ trưởng, ông Nguyễn Cơ Thạch cũng là nhà ngoại giao chịu nhiều áp lực nhất của Việt Nam. Thời ông làm Bộ trưởng cũng được coi là giai đoạn khó khăn và nhiều thách thức nhất của nền ngoại giao nước nhà: Khi đó Việt Nam vừa phải đối mặt với chiến tranh biên giới phía Nam với Campuchia, vừa phải chống chọi với Trung Quốc trong cuộc chiến tranh biên giới phía Bắc, cấm vận của Mỹ và bị hầu hết các nước trên thế giới cô lập. Đó cũng là thời kỳ sự bế tắc trong quan hệ của Việt Nam và Trung Quốc lên đến đỉnh điểm. Là Uỷ viên Bộ Chính trị phụ trách công tác đối ngoại, PTT - Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, mọi quyết sách ngoại giao, mọi gánh nặng trong lĩnh vực đối ngoại đều do một tay Nguyễn Cơ Thạch đảm nhiệm.

Phu nhân Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch - bà Phan Thị Phúc là người thường đi cùng ông trong những chuyến công du. Bà cũng là người chứng kiến mọi khó khăn, cay đắng, thậm chí là sự ghẻ lạnh mà ông phải chịu trong thời kỳ mà ngoại giao Việt Nam gần như ở thế "đóng băng" với quốc tế: "Lúc đó cả thế giới hầu như đều hiểu sai tính chính nghĩa của cuộc chiến tranh biên giới phía Nam của chúng ta. Ở các cuộc họp tại LHQ, ông Thạch - đại diện cho Việt Nam thường xuyên bị công kích tập thể. Khi theo chồng đi công du các nước, tôi từng chứng kiến không ít lần nguyên thủ các nước nơi chúng tôi đến thẳng thắn lên án Việt Nam "xâm lược" Campuchia. Có những lần chúng tôi thậm chí không được đón tiếp.  Nhưng chồng tôi vẫn kiên cường trước những áp lực ấy. Không bao giờ tôi thấy ông ấy để lộ ra sự mệt mỏi".

Ông Phan Doãn Nam

Năm 1994, Việt Nam bình thường hoá quan hệ với Mỹ. Năm 1995, Việt Nam gia nhập ASEAN. Khi đó, Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch đã nghỉ hưu. Nhưng như nhà ngoại giao Phan Doãn Nam đã nói: "Ông Thạch là người có dấu ấn rất rõ trong những mốc lịch sử quan trọng đó. Trong 11 năm làm Bộ trưởng, chính ông đã là người khởi động, đặt nền móng cho những kết quả ngoại giao vô cùng quan trong đó. Đó cũng chính là một trong những lý do khiến ông được coi là "Bộ trưởng giải vây" của ngoại giao Việt Nam".

Trong  một bài viết về Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch, ông Phan Doãn Nam đã viết: “Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch luôn đặt mục tiêu bình thường hoá mối quan hệ với Mỹ. Việc ông ủng hộ và tạo điều kiện hết mức có thể cho người Mỹ trong quá trình tìm kiếm hài cốt lính Mỹ ở Việt Nam là một trong những nỗ lực rất được Chính phủ Mỹ ghi nhận.

Những năm 1980, một phần vì áp lực của Trung Quốc, một phần vì lo ngại việc Việt Nam đóng quân ở Campuchia có thể ảnh hưởng đến hoà bình khu vực, các nước ASEAN đều tuyên bố "bao vây, cấm vận" nước ta. Nhưng ông Thạch vẫn nỗ lực tìm mọi cách tranh thủ cảm tình của ASEAN, thuyết phục họ tin tưởng về tính chính nghĩa của Việt Nam trong cuộc chiến ở Campuchia.

Thái Lan, nước được coi như "tiền tuyến" trong cuộc đối đầu với Việt Nam, Thủ tướng Kriengsak và Phó Thủ tưởng Pichal Ratakul quý Bộ trưởng Bộ ngoại giao Việt Nam đến mức nhận ông làm anh em kết nghĩa.

Ở Philippines, Tổng thống Ferdinand Marcos từng đưa máy bay riêng đón Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch đi tham quan Viện lúa quốc tế IRRI của nước mày. Nhờ những nỗ lực vận động trong nước và quốc tế của ông, cùng với những tình cảm mà ông đã tạo dựng được với các nước này, nên năm 1995, khi Việt Nam gia nhập ASEAN, rất nhanh chóng, chúng ta và các nước Đông Nam Á đã sớm có được mối quan hệ thân tình, hữu nghị - một chỗ dựa cho chúng ta trong thời điểm hiện nay, khi đang phải đối mặt với sự bành trướng của Trung Quốc ở biển Đông”

Nhà ngoại giao Phan Doãn Nam nói: "nhiều người vẫn cho rằng, ông Thạch là người chống Trung Quốc. Nhưng chính Đại sứ Trung Quốc tại Việt Nam - Lý Gia Trung cũng từng phải thừa nhận với tôi nhận định đó là sai. Có thể về cảm tính, Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch rất cảnh giác với Trung Quốc, mỗi tuyên bố của ông trước báo chí quốc tế về vấn đề Trung Quốc đều nổi tiếng đanh thép, cứng rắn, nhưng ở cương vị Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, việc chấm dứt căng thẳng, bình thường hoá, xây dựng mối quan hệ hữu nghị với Trung Quốc luôn được ông coi là mục tiêu quan trọng trong nhiệm kỳ Bộ trưởng của mình. Thiện chí đó thể hiện rõ ràng nhất ở việc chính ông là người đã đề nghị bỏ câu "Trung Quốc là kẻ thù trực tiếp và nguy hiểm nhất" trong Hiến pháp và điều lệ Đảng".

(Còn nữa)

Tô Lan Hương

Bài liên quan:   Bí mật của cố Ngoại trưởng Nguyễn Cơ Thạch Nguyễn Cơ Thạch đã nói với tôi rằng Việt Nam sẽ chắc chắn gia nhập ASEAN. Tôi đã viết điều đó, nhưng năm 1986 không ai tin tôi. Tôi đã viết sớm hơn sự kiện xảy ra 9 năm. Ngoại trưởng Nguyễn Cơ Thạch trong con mắt Đại tá Mỹ "Phải nhìn xa trông rộng và có bản lĩnh, nhất là yêu nước thật sự, như ông Thạch, mới vượt qua được những rào cản như vậy" - Andre Sauvageot. Ngoại giao VN từng ở thế 'ngàn cân treo sợi tóc' "Thời điểm này là  một thử thách rất lớn cho chúng ta, nhưng không phải giai đoạn khó khăn nhất trong những cuộc đấu tranh ngoại giao. Trong lịch sử, từng có lúc chúng ta ở vào cái thế ngàn cân treo sợi tóc" Ông thuộc về thế hệ ngoại giao Hồ Chí Minh Bạn bè, cộng sự của ông Hoàng Bích Sơn, nhiều người cũng đã nói về thói quen đào sâu suy nghĩ, khuyến khích những cách nghĩ mới, tư duy mới.