Chúng ta đang dịch rất nhiều tác phẩm của các nước trong khu vực và trên thế giới vào Việt Nam trong những năm qua. Chúng ta đọc và so sánh mặt bằng thì thấy chúng ta đâu có kém. Nhưng chúng ta vẫn có quá nhiều định kiến. Chúng ta không chịu công nhận các nhà văn. Đặc biệt là không công nhận những nhà văn đương đại, những nhà văn đã làm nên diện mạo của cuộc đổi mới.

Xem bài 1: Chúng ta đừng chấp nhận vợt... tép

Độc giả gánh hậu quả

Chị nói chúng ta chưa có những nhà lý luận phê bình và họ chưa có đóng góp liệu có chủ quan quá không? Tôi vẫn đọc những bài viết của những cây bút phê bình lý luận ở khắp nơi đấy thôi?

- Chúng ta phải phân biệt đâu là lý luận phê bình thực thụ, đâu là những bài báo để in sách, khen chê theo quan hệ, theo... hậu duệ. Lý luận phê bình phải công phu hơn chứ? Tôi nghĩ, ngoài những dòng chảy ngầm trong nhà trường, với những luận văn thạc sĩ, tiến sĩ đang nghiên cứu về những tác giả này, tác phẩm kia, thì những nhà phê bình lý luận thực sự, ai có thể đưa lên được một công trình thực sự, hay không có gì ngoài những bài báo ngắn ngủn, đánh bóng tên tuổi của mình?

Ngay cả những tác phẩm phê bình của Nguyễn Huy Thiệp được coi là đáng chú ý nhất cũng toàn dưới dạng các bài báo mà thôi. Chưa kể không ít nhà phê bình hiện nay viết phê bình theo dạng "PR" để nhận thù lao của các nhà sách. Cuối cùng, người chịu hậu quả là độc giả.

- Người ta vẫn nói "hữu xạ tự nhiên hương". Nếu một tác phẩm mang hơi thở của một thời nhưng cũng là trăn trở của mọi thời, nếu một tác phẩm nảy sinh từ cuộc sống của một dân tộc nhưng là câu chuyện chung của mọi dân tộc; nếu tác phẩm đó viết từ câu chuyện của một người nhưng mang tâm tư của muôn người, thì tôi nghĩ chẳng cần các nhà phê bình, nó cũng sẽ được công chúng đón nhận chứ thưa chị. Sao có thể đổ tại hết cho các nhà phê bình?

- Những nhà văn dù tài năng đến mấy cũng phải có những chỉ dẫn, những phê bình, đóng góp cho họ. Nhà văn, trong cuộc sáng tạo của mình luôn cần sự học hỏi, chia sẻ. Những nhà phê bình sinh ra là để giúp nhà văn khám phá và tìm ra những con đường sáng tạo mới.  Khi không được chỉ đường dẫn lỗi, thì nhà văn chỉ sáng tác theo bản năng, cả độc giả cũng đọc rất bản năng. Thế nên mới có nhiều tác phẩm khi nhà văn còn sống thì nó rất tầm thường, nhưng đến lúc nhà văn chết đi, tác phẩm đó lập tức trở thành vĩ đại.

Cái dở của lý luận phê bình chúng ta là đánh đồng tất cả mọi sáng tạo của các nhà văn thực thụ và những nhà văn kiểu... "Lệ rơi". Những nhà phê bình là những người định hướng dư luận, họ cũng là người hướng dẫn các nhà văn. Như Hoài Thanh - Hoài Chân, chẳng phải những nhà văn được đưa vào tác phẩm của hai ông đã được nâng lên một tầm cao mới hay sao? Chẳng phải công chúng, dư luận đã hiểu hơn cái hay, cái đẹp trong tác phẩm của họ hay sao?

 

{keywords}
Nhà văn Y Ban. Ảnh nhân vật cung cấp

- Nhưng nhà văn vẫn có thể kiếm tìm sự ủng hộ từ độc giả...

- Hãy ra hỏi những người bán sách thì sẽ biết độc giả hiện nay đọc cái gì: Họ đọc tiểu thuyết ngôn tình, đọc những tác phẩm dễ dãi, không phải suy nghĩ nhiều. Một xã hội với những người đọc chỉ thích những tác phẩm ở đẳng cấp "Lệ rơi", họ cần gì những tác phẩm lớn...

"Cánh đồng bất tận" nổi tiếng vì... PR

- Đành rằng bây giờ có một trào lưu như thế. Chúng ta có thể đổ cho sự thay đổi của xã hội, của lối sống. Nhưng rõ ràng không thể phủ nhận có những tác phẩm đã vượt lên được quy luật đó, để khẳng định sức sống của mình, mà không đâu xa tôi có thể lấy dẫn chứng như là một Nguyễn Ngọc Tư với "Cánh đồng bất tận" chẳng hạn. Chị có nghĩ rằng, cuối cùng, không phải do độc giả, do những nhà quản lý, năng lực nhà văn vẫn là quan trọng hơn cả? Chẳng phải nếu là tài năng đích thực, nếu là tác phẩm có giá trị đích thực, những "đứa con" của nhà văn sẽ vượt qua được những thách thức đó của thời cuộc hay sao?

- Cánh đồng bất tận  là một tác phẩm hay nhưng nó cũng là sản phẩm của PR. Khi nó in trên báo Văn Nghệ trước đó có dư âm gì đâu.

Là tác giả tôi  gửi lời tri ân đến các độc giả trung thành của các nhà văn. Những người luôn đón chờ một cách trân trọng các tác phẩm của các nhà văn mà họ đã chọn. Đó là lý do mà những nhà văn như tôi có thể tồn tại được.

Chúng tôi chỉ biết làm tốt nhất phần việc của mình. Còn nó có thành tác phẩm lớn hay không, không phụ thuộc vào nhà văn mà phụ thuộc vào độc giả, vào sự đón nhận của họ với tác phẩm.

Thời chiến tranh, dù khó khăn, bom đạn, cuộc sống thiếu thốn, nhưng sáng tạo của nhà văn được trân trọng. Mỗi tác phẩm được in và phát hành rộng rãi ra công chúng đều trải qua sự tuyển chọn khắt khe, nhưng khi đã phát hành đều có sức ảnh hưởng rộng rãi, có sự lan toả và được công chúng đón nhận.

Danh tiếng của nhà văn vì thế cũng dễ dàng được tạo dựng cùng với tác phẩm. Nhưng bây giờ, chỉ cần bỏ tiền ra, ai cũng có thể in được sách, ai cũng có thể trở thành nhà thơ, nhà văn. Những gì thường thường bậc trung, vô thưởng vô phạt lại dễ được cấp phép. Cộng thêm với việc các nhà văn bây giờ cũng chưa thể thoát ra khỏi cơm áo gạo tiền, nên mọi tinh hoa trong những sáng tác của họ đều là sự chắt chiu trong giai đoạn quá khó khăn này.

Tôi vẫn bảo vệ quan điểm chúng ta vẫn có tác phẩm lớn, chỉ là chúng ta chưa công nhận nó mà thôi. Vì sao tôi nói thế? Chúng ta đang dịch rất nhiều tác phẩm của các nước trong khu vực và trên thế giới vào Việt Nam trong những năm qua. Chúng ta đọc và so sánh mặt bằng thì thấy chúng ta đâu có kém. Nhưng chúng ta vẫn có quá nhiều định kiến. Chúng ta không chịu công nhận các nhà văn.

Đặc biệt là không công nhận những nhà văn đương đại, những nhà văn đã làm nên diện mạo của cuộc đổi mới, mà chỉ nhắc đến những nhà văn thời chống Mỹ.

- Nãy giờ chị chỉ nói đến những yếu tố khách quan, thế còn tài năng và sự dấn thân của nhà văn Việt thì sao? Chị có nghĩ các nhà văn Việt bây giờ quá thiếu sự dấn thân? Tấm gương ngót chục năm treo ngược mình lên vòm trần nhà thờ Sixtine để hoàn thành bức bích họa muôn đời của Mikenlageno đã trở thành xa lạ. Các nhà văn "sinh ư nghệ" thì nhiều, "tử ư nghệ" thì quá thiếu. Thói quen làm hàng chợ vốn lên ngôi trong thời buổi thị trường không phải là lý do chính khiến những sáng tạo tầm cỡ càng ngày càng hiếm hoi hay sao?

- Tất nhiên tài năng cuối cùng sẽ quyết định tất cả. Như tôi có 30 năm cầm bút. Tôi tập cho mình thói quen không quan tâm đến các nhà phê bình, không quan tâm đến độc giả. Tôi viết vì sự sáng tạo của tôi, viết vì những gì tôi đau đáu. Còn thì nó được đón nhận thế nào, tôi chỉ biết chờ đợi. Còn nếu nói nhà văn Việt hiện giờ không dấn thân thì đó chỉ là ý kiến một chiều thôi.

Ông Mikenlagelo treo mình trên nóc trần nhà thờ, nếu ông ta không thành danh hoạ nổi tiếng, nếu bức hoạ của ông ta không trở thành kinh điển, thì người ta sẽ không ca ngợi ông ta đâu. Người ta sẽ gọi ông ta là một thằng hề, một thằng điên. Nhưng khi ông thành công, người ta lại gọi nó là sự dấn thân. Người làm nghệ thuật khổ thế đấy

Nhiều người nổi tiếng cũng chỉ được ghi nhận khi đã chết. Đó là sự trớ trêu của tất cả tài năng. Người ta nói không có tác phẩm đỉnh cao. Nhưng tôi nói có. Và tôi sẵn sàng tranh luận.

- Tranh luận bằng...

- Tôi không ngại ngần dùng chính những tác phẩm của tôi - Y Ban để chứng minh điều đó. Tác phẩm của tôi ra thường xuyên, không lặp lại mình. 04 cuốn tiểu thuyết của tôi gần đây là 04 cách thể hiện khác nhau.

Tác phẩm của tôi đây, nó không hay ở chỗ nào? Nó không đi cùng thời cuộc ở chỗ nào? Nó không được độc giả đón nhận ở chỗ nào? Và còn rất nhiều nhà văn nữa, không chỉ riêng mình Y Ban.

- Vậy các nhà văn sẽ cần sự ủng hộ thế nào từ xã hội, từ các nhà quản lý, các nhà phê bình?

- Nhà văn là những người lao động độc lập nhất. Họ chỉ làm việc với ngòi bút của mình. Nhưng khi tác phẩm đã ra đời, thì họ cần sự ủng hộ của xã hội, mà đầu tiên là những nhà lý luận phê bình. Tôi rất mong muốn những nhà lý luận phê bình đánh giá về những tác phẩm của các nhà văn bằng những luận cứ học thuật.

Những người quản lý cũng đừng nên để tình trạng in ấn xô bồ, tình trang bị ăn cắp bản quyền diễn ra như hiện nay. Nhưng kể cả không được sự hỗ trợ của những nhà quản lý, không được sự ủng hộ của những nhà phê bình, thì những nhà văn vẫn phải viết, vẫn phải nỗ lực hết mình, nếu thực sự đau đáu với văn chương. Nhà văn chúng tôi chỉ khao khát là khi viết ra, những tác phẩm của chúng tôi được sự tôn trọng của xã hội bằng sự đánh giá công tâm nhất về tác phẩm của họ, về sự lao động nghệ thuật của họ.

-         Xin cảm ơn chị!

Tô Lan Hương (thực hiện)