Biệt thự công và chuyện quan chức vượt khuôn khổ

Để giảm thiểu tính thiếu gương mẫu, tham lam vốn dĩ luật pháp không thể điều chỉnh, mô hình nhà nước trên nền tảng  phải cần tới hành lang pháp lý và thiết chế đủ mạnh để tiết chế mọi hành vi "lạm dụng".

Quốc gia nào, thể chế gì, trên thế giới từ cổ chí kim, đều cấp nhà cộng vụ cho công chức ở khi cần thiết, hoặc từ xa tới công tác. Nhưng do bản chất “công“ nên chính sách đó hoàn toàn tùy thuộc thể chế,  mô hình nhà nước cụ thể.  

Nước ta cũng như các nước XHCN trước đây, nhà đất thuộc sở hữu toàn dân do nhà nước quản lý, được phân theo tiêu chuẩn hay cấp làm nhà công vụ cho cán bộ viên chức nhà nước.

Ở ta, chỉ riêng nhà công vụ Hoàng Cầu,  Hà Nội, có 80 căn hộ thì chỉ 21 căn được cấp đúng mục đích người đang làm việc, còn lại vẫn thuộc cán bộ nghỉ hưu, trong đó có 29 căn hộ do người nhà ở hoặc bỏ hoang. Nghĩa là tới 73% sử dụng sai mục đích nhà công vụ.

Lùm xùm nhà công vụ điển hình vừa qua có hai trường hợp là ông Hoàng Văn Nghiên và ông Trần Văn Truyền.  Mới đây HN còn "khui" ra một căn nhà khác dùng sai mục đích của một vị Phó Chủ tịch.

Với mô hình nhà nước xây dựng trên nền tảng quản lý kinh tế tập trung trước đây, thì dĩ nhiên đạo đức “gương mẫu“ và “không tham lam“ là tiền đề.

Nhưng trong mô hình nhà nước xây dựng trên nền tảng kinh tế thị trường, thì tiêu chuẩn đạo đức không đóng vai trò tiền đề, như Toà án Tối cao Đức từng phán quyết, người đóng thuế không có trách nhiệm phải đóng thuế nhiều (tức gương mẫu) mà hơn thế được quyền tính sao để đóng ít nhất bởi nền kinh tế theo đuổi mục đích lợi nhuận, tiền bao nhiêu vẫn ít.  

Biệt thự 12 Nguyễn Chế Nghĩa và cựu Chủ tịch UBND TP.Hà Nội

Vì vậy, để giảm thiểu tính thiếu gương mẫu, tham lam vốn dĩ luật pháp không thể điều chỉnh, ảnh hưởng tới lợi ích các bên liên quan, mô hình nhà nước trên nền tảng kinh tế thị trường buộc phải cần tới hành lang pháp lý và thiết chế nhà nước đủ mạnh để tiết chế mọi hành vi "lạm dụng".

Như ở Đức, tổng thống Wullf chỉ vì bị truyền thông đưa tin cáo buộc vụ lợi 750 Euro tiền thuê khách sạn, mà buộc phải từ chức trong vòng 1 năm.

Ở ta sự kiện 2 cán bộ cao cấp trên dẫn tới nhà nước thiệt hại từ 48.000 tới 1/3 triệu USD kéo dài từ 3-8 năm, không ai bị truy cứu trách nhiệm pháp lý, dù sai phạm của họ được Chủ tịch nước và Bí thư thành ủy Hà Nội chỉ rõ.  

ĐBQH Bùi Đức Thụ, Ủy viên Thường trực Ủy ban Tài chính - Ngân sách đã phát biểu đúng với một thể chế nhà nước xây dựng trên nền tảng kinh tế thị trường: "Nếu pháp luật chưa quy định cụ thể thì cần hoàn thiện ngay, còn nếu do người quản lý thì cá nhân đó phải chịu trách nhiệm trước pháp luật. Ngoài ra chúng ta đã có những thiết chế để giám sát như kiểm toán nhà nước, hệ thống thanh tra Chính phủ, thanh tra chuyên ngành... Bên cạnh đó, các cơ quan dân cử từ QH, HĐND cũng có chức năng giám sát mọi hoạt động của nhà nước, trong đó có tài sản công. Vấn đề ở chỗ  trách nhiệm và phương thức triển khai như thế nào?“  

Như ở Đức, Luật công chức BBG quy định, khái niệm nhà ở công vụ dành cho công chức công tác là nhà ở không ký hợp đồng thuê, được đưa vào danh mục tổng kết tài sản và cân đối ngân sách; có thu phí tính theo giá thị trường; cơ quan nào cấp thì phải chịu trách nhiệm giám sát (Điều 1, 2). Phí đó được khấu trừ vào phụ cấp chỗ ở được tính sẵn theo mức lương chính trong bảng đính kèm (Điều 3, 4). Trách nhiệm trả phí kết thúc đúng ngày bàn giao nhà ghi trong quyết định công tác, nếu trễ hạn hay còn sử dụng một phần phải bồi thường. Không được phép ký hợp đồng thuê để ở tiếp (Điều 5).

Cũng vậy, nhà công vụ dành cho quan chức ở được quy định trong Luật bộ trưởng Liên bang BMinG. Theo đó, trong thời gian đương nhiệm, tính từ ngày tuyên thệ cho tới ngày thôi chức, Thủ tướng và bộ trưởng được hưởng lương chính tính theo hệ số trên ngạch lương B11, cùng phụ cấp khu vực, phụ cấp công tác phí, và phụ cấp đi lại nếu không chuyển được nhà. Thủ tướng có quyền hưởng nhà công vụ dành cho quan chức với đầy đủ tiện nghi; bộ trưởng cũng có thể được hưởng (nghĩa là phải xét). Khi đó phụ cấp khu vực sẽ bị cắt. Nhà đó được sử dụng tối đa thêm 3 tháng sau khi thôi chức. Các quy định tiếp theo liên quan đến nhà công vụ, phí chuyển nhà, do Bộ Nội vụ Liên bang quy định và Tổng Thanh tra Liên bang giám định.

Cả 2 luật trên đều là văn bản lập pháp (Quốc hội thông qua). Khác ta, ở Đức,  văn bản lập pháp có hiệu lực trực tiếp thi hành, không cần qua văn bản lập quy (cơ quan hành pháp ban hành) hướng dẫn, ngoại trừ được chính  nó ủy quyền; và có giá trị chế tài cơ quan hành chính nhà nước các cấp liên quan phải tự động thực hiện không cần xin ý kiến hay mệnh lệnh từ trên xuống, nếu luật không đưa ra yêu cầu đó. Để có thể thi hành trực tiếp, luật họ đưa ra đầy đủ các chuẩn mực thước đo quy tắc xử sự mà công chức chịu trách nhiệm thực thi có thể hành xử theo quy phạm đó, không cần hướng dẫn. 

Trong khi đó, ở nước ta để giải quyết vấn đề nhà công vụ liên quan tới 2 trường hợp điển hình trên đều chỉ dựa vào văn bản lập quy, như các nghị định, các thông tư... thậm chí vượt ra khỏi khuôn khổ hành chính. Như trường hợp nhà ông Nghiên tới mức cả đại diện Văn phòng Đoàn ĐBQH Hà Nội cũng tham gia thoả thuận với bên thuê nhà; xa hơn nữa, UBND TP phải xin ý kiến Thường trực Thành ủy trong khi đây là một trường hợp cụ thể, mà cựu Chủ tịch QH Nguyễn Văn An từng phát biểu trước phiên họp QH “đừng lôi Đảng vào“.  

Với bao văn bản trên, trường hợp ông Nghiên vẫn dây dưa tới 8 năm không thể chấm dứt. Không những quyền lợi ông Nghiên không được giải quyết sớm, mà quan trọng hơn phản ảnh một thiết chế nhà nước yếu về hiệu năng. 

Phó Giám đốc Cty QL&PT Nhà Hà Nội phát biểu, hợp đồng ông Hoàng Văn Nghiên hết hạn từ ngày 20/7/2007, nhưng không ai cho biết có được tiếp tục gia hạn, ký lại hợp đồng hay không. Nghĩa là vẫn theo mô hình  nhà nước trực tiếp quản lý kinh tế bằng quyền lực, GĐ công ty nhà nước không chịu trách nhiệm pháp lý với nó mà chỉ hành động khi có mệnh lệnh hành chính, theo nguyên tắc hình chóp từ cao nhất xuống thấp nhất (tức chỉ chịu trách nhiệm hành chính).  

Trong khi theo mô hình nhà nước xây dựng trên nền tảng kinh tế thị trường, đã là công ty dù của nhà nước hay tư nhân thì phải chịu trách nhiệm pháp nhân, tức hoàn toàn độc lập, GĐ là đại diện pháp nhân, chịu trách nhiệm cá nhân khi đi kiện và bị kiện, do văn bản lập pháp điều chỉnh chế tài, không phụ thuộc ai là chủ. 

Mọi chính sách không thể tách rời nền tảng kinh tế thị trường. Chừng nào thuê nhà công vụ đáng lẽ có giá 3.000 USD/tháng nhưng chỉ thu ngang 10 tô phở thì chừng đó vẫn mang tính “bao cấp“ của nền kinh tế quản lý tập trung, nguy cơ vụ lợi nhà công vụ khó có thể triệt được tận gốc.  

Chừng nào còn tiêu chuẩn phân cấp nhà đất cho cán bộ công chức nhà nước thì chừng đó tiền lương họ vẫn không phản ảnh trung thực thu nhập của họ và cơ quan đó sẽ luôn theo đuổi xin cấp qũy nhà đất bằng mọi giá.  

Vì vậy một khi nước ta đã từ bỏ nền kinh tế quản lý tập trung thì không thể giữ mãi chính sách cấp nhà công vụ hay phân nhà đất xưa nay vốn thuộc phạm trù đó, mà cần nhanh chóng chuyển đổi nó thích ứng sang mô hình nền kinh tế thị trường bằng văn bản lập pháp, coi đó là thu nhập.  

Một khi đã là thu nhập thì mọi tiêu chuẩn hiện vật được nhà nước cấp phải được tính thành tiền theo giá thị trường, và áp tỷ suất thuế thu nhập cho nó. Cũng “khi và chỉ khi đó (điều kiện cần và đủ trong toán học)“ mới có thể nói tới công bằng xã hội, một thước đo tính ưu việt để so sánh mọi thể chế nhà nước. Bởi lúc đó, tiền lương, thu nhập, không còn bị che dấu bởi cấp hiện vật, luôn tương ứng với trị giá sức lao động; người tài giỏi giàu có thu nhập cao đóng thuế nhiều hơn người yếu kém thu nhập thấp.  

Nguyễn Sỹ Phương