Chóe - người không nể nang cả Tổng thống

Lý Trực Dũng làm hội thảo "Biếm họa Việt Nam"

Họa sĩ Mỹ và cơ duyên với Hồ Chủ tịch
Chiến tranh ở VN dưới góc nhìn của họa sĩ Mỹ
Nghệ thuật đương đại Việt dậm chân tại chỗ
Thiên thần chơi piano Van Cliburn qua đời

"Tôi vẫn xem công việc hàng ngày của tôi là bọt biển. Nhưng chính bọt biển lại cho tôi biết được thủy triều, sức gió, sức bão và độ mặn của biển sâu." - (Họa sĩ Chóe - Nguyễn Hải Chí)

Họa sĩ Chóe tên thật là Nguyễn Hải Chí, sinh ngày 11/11/1943 tại Chợ Mới, An Giang. Do gia đình rất nghèo, Hải Chí phải nghỉ học từ rất sớm để đi làm kiếm sống. Ông làm nhiều nghề trước khi đến với nghiệp Báo. Tác phẩm chính thức ra mắt độc giả trước hết là  truyện ngắn và thơ, sau đó mới vẽ tranh nhưng lại gây sự chú ý đặc biệt ở nhiều bức tranh hí họa, biếm họa.

Ông từng kể: "Lần đầu tiên tôi vẽ chơi là năm 6 tuổi, học lớp 5 trường làng (bây giờ là lớp 1). Không hiểu ông thầy giáo nổi hứng sao đó mà bắt lũ học trò mới học ABC chúng tôi vẽ chân dung tự họa. Tôi được khen vẽ rất giống. Bức vẽ của tôi được dán lên bảng của trường học. Thế là tôi "nổi tiếng" chẳng những ở cái lớp Năm của tôi mà còn "nổi tiếng" cả ở lớp Tư, lớp Ba nữa. Từ đấy công việc của tôi rất ư là bận rộn."

21 tuổi, Hải Chí lên Sài Gòn. Tại đây anh làm quen với Loan - một cô gái đất Bắc được anh mô tả là "có giọng nói ngọt ngào mà liến thoắng". Đeo đuổi cô, ngoài Hải Chí còn có vài ba người khác: một anh chàng sinh viên, hai ba chàng sĩ quan, vài chàng con nhà giàu. "Mặc cảm vì mình trơn tru thua kém người ta, nghề vẽ lại không đủ để nuôi thân. Tình cờ biết được cô Loan là độc giả của một tờ tạp chí, tôi bèn làm thơ để gửi cho tờ tạp chí ấy".

Biếm họa của Chóe - Phụ nữ nước tôi (năm 1995)

Cái duyên "tán gái" như ông kể đưa ông đến với nghề báo, và sau đó là nghiệp vẽ. Nó mang lại cho ông cả người vợ, sự nghiệp và những bất trắc trong sự nghiệp. Về cái tên Choé cũng đến rất tình cờ. Nhà văn Viên Linh, chủ bút mới của tuần báo Diễn đàn khi đó, bảo: “Cậu là Chí, vậy thì ký là Choé đi". Thế là thành cái tên Chí Chóe. Nghe vui tai.

Tháng 1971, Chóe xuất hiện trên nhật báo Sóng Thần và trở thành họa sĩ hí họa từ năm 1972. Biếm họa nổi tiếng nhất của ông có lẽ là bức vẽ Tổng thống Richard Nixon và lãnh tụ Mao Trạch Đông dang tay chào đón nhau, trải dưới chân họ là thân xác người Việt Nam bị kìm kẹp trong gông cùm, đinh sắt. Năm ấy Chóe 29 tuổi.

Nixon - Mao Trạch Đông - biếm họa nổi tiếng năm 1972

Một số báo ngoại quốc tại Mỹ, Pháp, Đức trích in các bức họa của Chóe trên Sóng Thần và nhà xuất bản Glade Publications đã chọn lọc và cho xuất bản tập tranh của Chóe với tên The World of Chóe vào cuối năm 1973 tại Mỹ.

Cây cọ của ông không nể nang một ai trong những thời điểm nhạy cảm và nguy hiểm nhất. Cũng vì thế, ông từng bị chính quyền Sài Gòn bắt giam. Sau giải phóng, tranh của ông lại tiếp tục xuất hiện trên rất nhiều tờ báo và tạo được phong cách riêng trong việc phê phán những thói hư tật xấu, nhũng nhiễu và tiêu cực.

Năm 1990, Chóe từng chán nản, gần như tuyệt vọng, quyết buông cái nghiệp biếm họa, nhưng rất may sau đó ông đã gượng lại được, vẽ cật lực không ngừng. Họa sĩ Lý Trực Dũng - tác giả của "Biếm họa Việt Nam" (2011) kể về ấn tượng cuộc gặp gỡ đầu tiên của ông với Nguyễn Hải Chí năm 1998: "Choé là một người to lớn, tướng hao hao văn hào Hemingway, râu ria xồm xoàm, đeo kính trắng. Anh bắt tay tôi rất chặt".

Cuối đời, bệnh tiểu đường đã cướp dần đi thị lực của người họa sĩ. "Khi biết mình bệnh, anh mong sao sống thêm 5 năm để vẽ nốt những mảng đề tài còn dở dang. Nhưng nửa chừng, Choé phải ra đi mãi mãi, mang theo nỗi cô đơn sâu thẳm trong lòng về số phận con người và thời cuộc" - Lý Trực Dũng kể lại.

Họa sĩ Chóe Nguyễn Hải Chí đã trút thở hơi cuối cùng ngày 12/3/2003 tại bệnh viện Fairfax bang Virginia (Mỹ) và được an táng tại nghĩa trang nhà thờ Thánh Mẫu, huyện Định Quán, tỉnh Đồng Nai.

"Em vứt đi ngọn lửa
Ta từ bỏ kiếp rơm
Để đời sau không còn là tro bụi." (Họa sĩ Chóe - Nguyễn Hải Chí)

Hồ Hương Giang