- Không ai biết chính xác hiệu quả, đưa ra những cảnh báo sớm về những sai phạm, thua lỗ của các DNNN. Nguyên nhân đơn giản là giám sát quá yếu kém. Có nhiều đầu mối nhưng không ai nắm rõ về các DNNN.

Xem bài khác trên Vef.vn

Không quản nổi?

Một người theo sát doanh nghiệp nhà nước (DNNN) nhưng ông Phạm Đức Trung, Phó Trưởng ban Cải cách và phát triển doanh nghiệp, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương than phiền: “chúng tôi được giao tổng hợp thông tin về DNNN nhưng không Bộ nào có đủ thông tin và đánh giá đều phải dựa vào các báo cáo của DN gửi Bộ Tài chính”.

Chuyên gia này nói: “Chính vì thiếu minh bạch nên các chủ sở hữu Nhà nước rất khó kiểm soát hiệu quả hoạt động đầu tư kinh doanh của mình tại các DN. Thậm chí đối với từng DN cụ thể, rất khó nắm bắt các thông tin một cách kịp thời, chính xác, nhất là các Tập đoàn, Tổng công ty”.

Theo ông Trung, ngay cả Chính phủ, hiện cũng chưa có hệ thống báo cáo tổng hợp toàn bộ các DNNN trong nền kinh tế để có thể minh bạch hóa và cung cấp thông tin cho công chúng, Quốc hội. Vì vậy, chúng ta không có được bức tranh rõ ràng về hiệu quả và sự phát triển của khu vực này”.

Về phương diện tài chính, ông Trung cũng khẳng định: hiện không ai có thể biết chính xác hiệu quả tài chính và giá trị của DNNN trong toàn bộ nền kinh tế như thế nào, bởi Việt Nam chưa từng đánh giá giá trị của DNNN 100% vốn theo giá thị trường.

Tiền kiểm và hậu kiểm đối với hoạt động của DNNN đều đang có quá nhiều khoảng trống. Vì thế mới có chuyện, trong 4 - 5 năm qua, các Tập đoàn, tổng công ty Nhà nước phình to, với hàng trăm công ty con, cháu; đầu tư ngành ngoài vào các lĩnh vực rủi ro như chứng khoán, bất động sản, tài chính… nhưng cơ quan Nhà nước lại không nắm được, cũng không kiểm soát được.

Số liệu điều tra về hậu WTO đối với DNNN cho thấy, có tới 42,1% DNNN không có căn cứ, tiêu chí giám sát, kiểm tra về hoạt động đầu tư và hoạt động kinh doanh. 44,7% DNNN không có tiêu chí giám sát hoạt động tài chính. Đặc biệt, có tới 78,9% DNNN không có tiêu chí giám sát về DN bị coi là độc quyền trong kinh doanh, 73,7% không có giám sát tình trạng cạnh tranh không lành mạnh và 38,5% không có tiêu chí về tính minh bạch, công khai trong quản trị.

Ông Trung dẫn chứng tiếp: “Trong hệ thống chỉ tiêu đánh giá xếp hạng DNNN hiện nay, chỉ những DNNN có lãi, tỷ suất lợi nhuận trên vốn Nhà nước tăng so với năm trước, không có nợ phải trả quá hạn, không vi phạm pháp luật mới xếp hạng A… Nhưng ở Vinashin, Vinalines, trước khi các vụ việc sai phạm bị phơi bày thì 2 đơn vị này vẫn xếp hạng A. Và suốt từ năm 2009 đến nay, vẫn còn nhiều tranh luận về thực hư về tài sản, vốn Nhà nước, các khoản nợ và mức độ thua lỗ của tập đoàn Vinashin”.

“Rốt cục là, khi truy trách nhiệm trên diễn đàn Quốc hội về một số vụ đổ vỡ Tập đoàn, một loạt các bộ liên quan như Bộ GTVT, bộ Tài chính, bộ KHĐT đều không ai chịu trách nhiệm. Thậm chí, có bộ trưởng còn đổ tội là vì Tập đoàn được giao nhiều quyền quá”, ông Trung nói.

Giám sát nhưng không chịu trách nhiệm

Có vẻ như, những cái “không” được liệt kê trên là hệ quả tất yếu khi ông “chủ” nhà nước hiện giám sát DNNN rất yếu kém.

Đơn cử như chuyện lương thưởng trong DNNN. Bà Tống Thị Minh, Vụ trưởng Vụ Lao động- Tiền lương, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội giãi bày: “Khi xem xét kế hoạch tiền lương, chúng tôi dựa trên kế hoạch sản xuất kinh doanh của DN thông báo, với những con số dự kiến lợi nhuận tới mấy nghìn tỷ đồng. Bộ Tài chính cũng xác nhận con số đó. Một năm sau, kiểm toán vào, phát hiện lỗ cả ngàn tỷ trong khi lương thì đã trả rồi!”

Bởi thế, Quốc hội nóng chuyện tại sao lỗ mà lương cao là có nguyên cớ! Mà sâu sa hơn, cơ chế giám sát là có vấn đề, bà Minh phân tích.

Theo nghiên cứu của ông Trung, nhiều văn bản chỉ đạo của Chính phủ đã quy định DNNN phải có nghĩa vụ công khai tài chính, công khai kết quả giám sát, đánh giá DNNN như Quyết định 192 ban hành 2004 hay Quyết định 224 ban hành 2006 của Thủ tướng. Nhưng DNNN lại chỉ thực hiện nghĩa vụ này qua các báo cáo tài chính hàng năm, hàng quý gửi đến một loạt cơ quan ban ngành như Bộ tài chính, cơ quan thuế, cơ quan thống kê, cơ quan đăng ký kinh doanh và chủ sở hữu.

Bộ KHĐT cho biết, tới 80% DN không gửi báo cáo tài chính hàng năm cho cơ quan đăng ký kinh doanh. Vì thế, rất khó cho cơ chế hậu kiểm. Đó là chưa kể, báo cáo của chính các DNNN thường không đầy đủ, tính chính xác thì bỏ ngỏ! Cơ chế thẩm định độ tin cậy của các báo cáo này cũng chưa có.

Bà Nguyễn Kim Toàn, nguyên là chuyên viên của Ban đổi mới DN, Văn phòng Chính phủ cũng xác nhận, các văn bản giám sát DNNN đã có từ năm 2003 nhưng thực hiện có nghiêm túc, đầy đủ hay không là một vấn đề khác.

Ví dụ, yêu cầu của Quyết định 224 của Thủ tướng là quý II năm sau phải có đánh giá của năm trước nhưng nhiều năm gần đây là không thực hiện được. Bộ Tài chính thu thập thông tin rất tản mạn. Trong 4 năm nay, năm nào Chính phủ cũng phải yêu cầu thực hiện đúng quy định nhưng thực tế, công tác tự giám sát vẫn không nghiêm túc”.

Bà Toàn thừa nhận, theo quy định, sau khi gửi Bộ Tài chính, bản đánh giá giám sát DNNN phải công khai. Nhưng thực hiện thì khác, chỉ công bố phần kết luận của Chính phủ và cũng không đầy đủ. Vì vậy, dư luận, người dân không thể nào biết được thực hư DNNN là thế nào?

Trong khi đó, theo bà Minh, cơ chế giám sát nội bộ coi như bị vô hiệu. trong Tập đoàn, trước theo Luật DNNN, có ban kiểm soát là phục vụ cho HĐQT, nay theo Luật DN hiện nay, có kiểm soát viên do chủ sở hữu cử đến để giám sát. Nhưng các kiểm soát viên này lại ăn lương theo kết quả hoạt động của DN, do DN trả. Chưa kể, kiểm soát viên lại là kế toán trưởng, ăn lương kế toán trưởng thì không bao giờ kiểm soát được.

Theo Bộ KHĐT cho thấy, năm 2012, chỉ có 3,2% DNNN 100% vốn Nhà nước có sự tách bạch hoàn toàn chức danh Tổng giám đốc không phải là thành viên của Hội đồng thành viên, chủ tịch công ty. Có trên 60% DNNN có Tổng giám đốc là chủ tịch Hội đồng thành viên hoặc chủ tịch công ty. Người đứng đầu bộ máy quản lý lai là người đứng đầu bộ máy điều hành.

Vậy nên, cho đến nay, DNNN luôn là một ẩn số. Cơ quan nhà nước thực hiện giám sát không hiệu quả và khi “có chuyện”, luôn thấy mình vô can. Theo ông Lê Xuân Bá, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung ương, nếu cơ quan Nhà nước làm sai trong giám sát DNNN thì cũng cần có quy định chịu trách nhiệm, bị xử lý liên đới.

Phạm Huyền