Bước đi táo bạo của Philippines khi khởi kiện TQ ra tòa án Trọng tài có thể giúp VN những bài học kinh nghiệm hữu ích trong cuộc đấu tranh pháp lý với TQ về vấn đề biển Đông.

Trong các nước có tranh chấp trên biển Đông với Trung Quốc, Philippines đã có một bước đi táo bạo là khởi kiện Trung Quốc ra tòa án Trọng tài được thành lập và hoạt động dựa trên các quy định trong Phụ lục VII, Công ước của Liên hiệp quốc về Luật Biển 1982 vào ngày 22/01/2013. Trung Quốc từ chối tham gia vụ kiện, và gửi thông báo tới Philippines và tòa án trọng tài thường trực, nơi thụ lý quá trình đăng ký thủ tục vụ kiện. Tuy nhiên, quá trình pháp lý vẫn tiếp tục, một ủy ban trọng tài đã được chỉ định và triệu tập, ngày30/3/2014 Philippineshoàn tất các đệ trình cuối cùng tới tòa liên quan cả đến thẩm quyền tòa án và nội dung thực chất của tranh chấp.

Việt Nam đang xem xét việc sử dụng biện pháp đấu tranh pháp lý để khởi kiện Trung Quốc ra trước thiết chế Tòa án quốc tế trong vụ giàn khoan Hải Dương 981. Đây là biện pháp thích hợp cho Việt Nam  đấu tranh với các hành vi ngày càng gia tăng của Trung Quốc xâm phạm vào vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa Việt Nam, vi phạm Công ước Liên hiệp quốc về Luật Biển 1982, và đi ngược lại Tuyên bố về ứng xử của các bên trên Biển Đông DOC; làm leo thang những xung đột trong tranh chấp Biển Đông.


{keywords}
Tàu hải giám TQ bao vây và xịt vòi rồng vào tàu kiểm ngư VN hôm 28/5. Ảnh: Hoàng Sang

Việc Trung Quốc không tham gia vụ kiện thể hiện chính sách giải quyết tranh chấp Biển Đông với các bên theo con đường song phương, và loại trừ việc tham gia của bất kỳ một bên thứ ba nào khác. Điều này cũng thể hiện thái độ Trung Quốc đang né tránh việc sử dụng luật pháp quốc tế, và công ước luật biển 1982, và việc yếu thế về cơ sở pháp lý trong các yêu sách chủ quyền phi lý của Trung Quốc trên Biển Đông.

Theo điều 11, Phụ lục VII, phán quyết của trọng tài chỉ có giá trị ràng buộc đối với các bên liên quan, tuy nhiên phán quyết của một cơ quan tài phán quốc tế được xem là án lệ, một nguồn bổ trợ trong luật pháp quốc tế. Việc Philippines khởi kiện Trung Quốc đánh dấu lần đầu tiên tranh chấp trên biển Đông được đưa ra trước một cơ quan tài phán quốc tế. Vì vậy, Việt Nam có thể học hỏi từ vụ khởi kiện này để bảo vệ chủ quyền, quyền chủ quyền, quyền tài phán hợp pháp của mình đối với các vùng biển, các đảo, quần đảo và khẳng định với dư luận quốc tế về những hành vi phi pháp và phi lý xem thường luật pháp quốc tế trên Biển Đông của Trung Quốc.

Bài học về lựa chọn thủ tục tài phán theo UNCLOS 1982

Nguyên tắc căn bản của luật pháp quốc tế được quy định tại Hiến chương Liên Hiệp Quốc (điều 33) và UNCLOS là bắt buộc giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hoà bình gồm các biện pháp phi tài phán (đàm phán, trung gian, môi giới, hòa giải) và các biện pháp tài phán (trọng tài, tòa án). Các quốc gia trong vụ tranh chấp, trước hết tiến hành thương lượng ngoại giao để giải quyết những tranh chấp, theo đó quốc gia có quyền tự do lựa chọn bất cứ phương thức giải quyết nào, và chọn vào bất cứ thời điểm nào, trước, trong hoặc sau khi tranh chấp xảy ra, miễn sao phương thức đó là phương thức hòa bình.

Khi các phương thức phi tài phán không mang lại hiệu quả thì một trong các bên có thể đưa tranh chấp ra giải quyết bằng các cơ quan tài phán theo quy định của phần XV, Mục 2 (từ Điều 286 đến Điều 296) UNCLOS, với phán quyết mang tính ràng buộc pháp lý.

Quyền lựa chọn?

Vì thế có thể thấy, trong vụ giàn khoan Hải Dương 981, Việt Nam đã có những bước đi hết sức đúng đắn phù hợp với quy định của luật pháp quốc tế, nỗ lực kiềm chế xung đột, và tiến hành trao đổi song phương với Trung Quốc bằng các cuộc điện đàm cấp cao, trao đổi công hàm ngoại giao... Đồng thời thông qua các kênh ngoại giao đa phương, như các diễn đàn cấp khu vực, kinh tế, các lãnh đạo Việt Nam đã bày tỏ quan điểm và chủ trương của Việt Nam trong nỗ lực giải quyết tranh chấp thông qua đàm phán.

Khi các bên áp dụng thủ tục giải quyết tranh chấp bằng các cơ quan tài phán theo quy định của phần XV, Công ước UNCLOS, theo điều 287, các bên có quyền tuyên bố trước sẽ chọn cơ quan nào, hay theo cách hai bên thỏa thuận lựa chọn một trong các cơ quan sau:

i. Tòa án quốc tế về Luật biển (ITLOS) được thành lập theo đúng Phụ lục VII của UNCLOS;

ii. Toà án quốc tế (ICJ);

iii.Tòa trọng tài được thành lập theo đúng Phụ lục VII của UNCLOS;

iv.Tòa trọng tài đặc biệt được thành lập theo đúng Phụ lục VIII của Công ước Luật Biển.

Trường hợp nếu không chọn trước hay không thỏa thuận được, thì phải dùng đến trọng tài được thành lập theo phụ lục VII như một lựa chọn tài phán bắt buộc (khoản 5 điều 287 và phụ lục VII). Vì vậy, có thể coi thủ tục Trọng tài đã được trù định ở Phụ lục VII của UNCLOS là một cơ quan tài phán đã UNCLOS "mặc định" cho các bên nếu như các bên không có thỏa thuận lựa chọn thiết chế tài phán khác để giải quyết tranh chấp.

Đối với trường hợp Trung Quốc, khi Trung quốc ký Công ước luật biển 1982, Trung Quốc tuyên bố bảo lưu không áp dụng các thủ tục tài phán đối với các tranh chấp liên quan đến phân định biển, tranh chấp vịnh lịch sử hay danh nghĩa lịch sử, các hoạt động quân sự hay thi hành quyền cảnh sát về nghiên cứu biển và nghề cá, hay các tranh chấp Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc đang thụ lý. Nhưng xét cho cùng, Trung Quốc có thể cũng không thoát khỏi nhiệm vụ pháp lý giải quyết tranh chấp trên bằng cơ chế trọng tài theo phụ lục VII, khi các biện pháp thương lượng hòa giải không đi đến kết quả, và các bên không có thỏa thuận nào khác.

Đối với thiết chế tài phán Tòa án quốc tế về Luật biển (ITLOS) hay Toà án quốc tế (ICJ), việc thành lập đòi hỏi việc đồng ý của các bên chấp nhận thẩm quyền xét xử của Tòa đối với tranh chấp. Trong khi đó, thủ tục Trọng tài đã được trù định ở Phụ lục VII UNCLOS là một thiết chế tài phán mang tính bắt buộc khi các bên không đạt được thỏa thuận.

Trong vụ khởi kiện Trung Quốc, Philippines đã khôn ngoan sử dụng biện pháp Tòa Trọng tài theo phụ lục VII vì đây là một thủ tục tài phán mang tính bắt buộc khi các bên không đạt được thỏa thuận. Ngay cả khi Trung Quốc tuyên bố không tham gia vụ kiện, điều này cũng không làm trì hoãn vụ kiện, Tòa trọng tài vẫn được thành lập và các thủ tục xét xử vẫn được tiếp tục. Việc Trung Quốc không tham gia vụ kiện sẽ là một bất lợi của Trung Quốc trong việc bảo đảm lợi ích của Trung Quốc trên cơ sở luật pháp quốc tế trước Tòa.

Về tính chất pháp lý của bản án trọng tài được thành lập theo Phụ lục VII, dựa trên Điều 11 - Phụ lục VII của UNCLOS quy định bản án của Tòa Trọng tài nói trên có tính chất tối hậu và không được quyền kháng cáo (trừ việc yêu cầu giải thích). Bản án của Tòa Trọng tài có giá trị ràng buộc các bên trong tranh chấp.

Việt Nam có thể tham khảo Philippines để áp dụng khởi kiện ra Tòa Trọng tài của Phụ lục VII, UNCLOS. Dẫu Trung Quốc từ chối tham gia vụ kiện thì thủ tục tố tụng vẫn được tiến hành và bản án của Tòa trọng tài sẽ là cơ sở pháp lý để Việt Nam yêu cầu Trung Quốc tiến hành giải quyết tranh chấp trên thực địa.

Bạch Thị Nhã Nam

(Giảng viên Khoa Luật, Đại học Kinh Tế - Luật, ĐHQGTPHCM)

(Còn tiếp)

Xem thêm các bài: