Năm 2002, thứ trưởng ngoại giao Hoa Kỳ John Bolton cáo buộc Cuba phát triển vũ khí sinh học và liệt Cuba vào một trong các nước thuộc “trục ma quỷ”.

>> Kỳ 1: Mỹ - Cuba: Từ cách mạng 1959 đến ‘Vịnh Con Lợn’

>> Kỳ 2: Vì sao Hoa Kỳ chỉ chọn cấm vận Cuba

Cuba và cuộc nội chiến ở Angola

Năm 1975, Angola thành một nước độc lập từ địa vị là tỉnh thuộc địa của Bồ Đào Nha ở nam Châu Phi. Ngay lập tức nội chiến nổ ra giữa ba phong trào dân tộc: FNLA (Mặt trận quốc gia giải phóng Angola) kiểm soát miền bắc đất nước, UNITA (Liên minh Dân tộc vì nền Độc lập Toàn vẹn Angola) ở phía nam. Hai tổ chức này được cho rằng có nhận vũ khí Hoa Kỳ. Tổ chức cánh tả MPLA (Phong trào Nhân dân Giải phóng Angola) được Liên Xô ủng hộ bằng vũ khí, khí tài… cùng quân lính Cuba được chở sang Angola bằng máy bay Liên Xô.

Đến cuối năm 1975, chiếm được thủ đô Luanda và các thành phố chính của đất nước, MPLA thành lập nước “Cộng hòa nhân dân Angola” theo đường lối Mácxít.

Trước tình hình này, Henry Kissinger, khi đó là ngoại trưởng Hoa Kỳ, kêu gọi Quốc hội nước này cho phép hỗ trợ lực lượng đối lập tại Angola. Ngày 2/1/1976 Bộ ngoại giao Hoa Kỳ phản đối việc đưa vũ khí, khí tài quân sự Liên Xô cùng quân lính Cuba vào can thiệp tình hình tại Angola.

Mới đây, theo một tài liệu được giải mật do Trung tâm lưu trữ An ninh Quốc gia Mỹ công bố trong cuốn sách có tựa đề: "Cửa sau tới Cuba: Lịch sử bí mật các cuộc đàm phán giữa Washington và La Habana", Henry Kissinger từng vạch kế hoạch không kích và "đập tan" Cuba bằng các cuộc ném bom để trả đũa việc nhà lãnh đạo Cuba Fidel Castro đưa binh sĩ tới Angola. 

Tổng thống Hoa Kỳ lúc đó là Gerald Ford (1913 – 2006) cũng đề nghị Quốc hội Hoa Kỳ cho phép can thiệp, nhưng ngân sách không được Quốc hội thông qua. Đây là lần đầu tiên Quốc hội Hoa Kỳ ngăn cản một việc như thế này, và cũng lần đầu tiên Liên Xô can thiệp vào sự kiện ở một nước có khoảng cách xa như vậy.

Trong thời gian này, Cuba cũng tham gia vào tình hình một số nước khác ở Châu Phi. Trong các năm 1977- 1978, Somalia xâm lược nước Ethiopia XHCN ở phía Bắc. Khi ấy, chính sách của Hoa Kỳ dưới thời tổng thống Jimmy Carter thay đổi: từ 1/9/1977 ngừng gửi vũ khí đến Somalia. Do đó Ethiopia được sự hỗ trợ hiệu quả của Liên Xô (vũ khí, khí tài và nhiều chuyên gia quân sự) và Cuba (20.000 lính Cuba được Liên Xô trả lương) đã giành được nhiều chiến thắng. Đến đầu năm 1978 quân Somalia buộc phải rút quân khỏi Ogadel.  

{keywords}
Lính đánh thuê Bồ Đào Nha và quân của FNLA trong cuộc nội chiến Angola. Ảnh: Rueters

1984: Nam Phi ký Hiệp ước Lusaka với Chính phủ Angola, theo đó Nam Phi sẽ rút quân ở Nam Angola. Ngày 8/8/1988, ba nước Angola, Nam Phi và Cuba ký Hiệp định Geneve với Hoa Kỳ làm trọng tài, quy định việc triệt thoái toàn bộ quân Nam Phi khỏi Angola và Namibia. 

Ngày 22/12/1988: một Hiệp ước được ký ở New York về việc rút toàn bộ 75.000 quân lính Cuba khỏi Angola, là một trong những sự kiện đánh dấu sự chấm dứt cuộc nội chiến kéo dài 14 năm ở nước này. 

Những dấu mốc tiến tới bước ngoặt lịch sử 

Năm 1993: Hoa Kỳ thắt chặt cấm vận đối với Cuba. Trong năm này Cuba áp dụng một số cải cách thị trường nhằm ngăn chặn sự suy thoái của nền kinh tế. Chúng bao gồm việc hợp pháp hoá đồng đô la Mỹ, việc chuyển đổi nhiều trang trại nhà nước thành bán tự trị hợp tác xã, và việc hợp pháp của doanh nghiệp tư nhân dạng tư nhân một phần… 

Năm 1994: Cuba ký một thỏa thuận với Mỹ, theo đó Mỹ đồng ý cấp quyền hợp pháp hóa nhập cư cho 20.000 người Cuba/ năm, để giúp Cuba hạn chế sự di cư của người tị nạn. 

Tháng 3/1996, Mỹ thông qua đạo luật Helms-Burton, chính thức công nhận tiếp tục duy trì hiệu lực chính sách cấm vận đối với Cuba dưới hình thức sắc lệnh tổng thống từ thời chính quyền Kennedy. Đạo luật cũng thắt chặt cấm vận với việc phạt nhà đầu tư nước ngoài làm ăn với Cuba và quy định rõ lệnh cấm vận chỉ có thể được dỡ bỏ trong những trường hợp cực kỳ đặc biệt. 

Tháng 11/1999: Câu chuyện dậy sóng dư luận giữa hai quốc gia, giữa những người họ hàng về cậu bé Elian Gonzalez. Vượt biên cùng mẹ và bố dượng, họ bị đắm tàu khi chỉ còn cách bờ biển nước Mỹ 56km. Cuộc tranh cãi tưởng như bất tận ở tòa án đã nổ ra rằng cần cưỡng bức chú về Cuba hay để chú lại với những người họ hàng ở Miami.  

Tháng 6/2001. Năm người Cuba bị kết án ở Miami tội làm gián điệp cho Chính phủ Cuba với những mức án tù dài. Vụ án “Năm người Cuba” gần như đã trở thành một thách thức với Chính phủ Cuba. 

Tháng 11/2001. Lần đầu tiên sau 40 năm, chuyến hàng xuất khẩu lương thực thực phẩm đầu tiên từ Hoa Kỳ đến Cuba, đáp ứng lời kêu gọi viện trợ giúp Cuba khắc phục hậu quả của siêu bão Michelle. 

Tháng 5/2002: Thứ trưởng ngoại giao Hoa Kỳ John Bolton cáo buộc Cuba phát triển vũ khí sinh học. Hoa Kỳ liệt Cuba vào một trong các nước thuộc “trục ma quỷ”. 

Cũng trong tháng 5/2002, cựu tổng thống Hoa Kỳ Jimmy Carter đã ghi dấu ấn thiện chí khi là người đã từng giữ chức vụ tổng thống Hoa Kỳ đầu tiên thăm Cuba từ sau năm 1959. Ông đi thăm một vòng các trung tâm khoa học, để giúp làm sáng tỏ nghi vấn về vũ khí sinh học của Cuba. 

Tháng 10/2004: Tổng thống Hoa Kỳ George Bush ra một số chính sách mới nhằm chấm dứt chế độ cộng sản ở Cuba, trong đó có hạn chế du lịch của người Mỹ tới Cuba, kiểm soát kiều hối “lậu” và một số chiến dịch tuyên truyền chống Chính phủ Cuba Cách mạng. Một cơ quan mới được thành lập, “Ủy ban hỗ trợ Cuba tự do”. 

Tháng 8/2006. Tổng thống Hoa Kỳ George W Bush trong câu bình luận đầu tiên của mình về tình trạng sức khỏe của Fidel Castro vừa trải qua cuộc phẫu thuật và trao quyền cho em trai Raul Castro, đã hối thúc Cuba nên có những thay đổi theo hướng dân chủ. 

Tháng 12/2006: Phái đoàn lớn nhất của Quốc hội Hoa Kỳ tới Cuba kể từ sau 1959, nhằm khởi động một "kỷ nguyên mới trong quan hệ Hoa Kỳ-Cuba", nhưng bị từ chối một cuộc họp với Raul Castro. 

Tháng 7/2007: Raul Castro đang tạm nắm quyền, ngỏ ý muốn mở ra một quan hệ ấm hơn với Hoa Kỳ, bằng cách nối lại các đối thoại, nhưng chỉ sau cuộc bầu cử Tổng thống vào năm 2008. 

Tháng 2/2008. Raul Castro chính thức trở thành lãnh đạo số một của Cuba. Washington kêu gọi Cuba hãy tổ chức tuyển cử tự do và dân chủ, đồng thời thông báo rằng lệnh cấm vận sẽ tiếp tục được duy trì. 

Tháng 12/2008. Một cuộc thăm dò được tiến hành, cho thấy đa số người Mỹ gốc Cuba sống ở Miami muốn chấm dứt lệnh cấm vận của Mỹ chống Cuba. 

Tháng 4/2009: Tổng thống Obama (trúng cử tháng 11/2008) bỏ những hạn chế về du lịch gia đình và kiều hối về Cuba. 

Tháng 12/2009: Công dân Mỹ Alan Gross bị giam giữ tại Cuba, với cáo buộc làm gián điệp cho Washington. 

{keywords}

Ngoại trưởng Mỹ John Kerry (trái) chào mừng công dân Mỹ Alan Gross hồi hương sau 5 năm bị giam ở Cuba Ảnh: Reuters

Tháng 11/2010: Nhà hát Ballet Mỹ thăm Cuba lần đầu tiên trong 50 năm, là hoạt động giao lưu văn hóa mới nhất. 

Tháng 10/2011. Điệp viên Cuba bị kết án Rene Gonzalez được thả theo kế hoạch từ một nhà tù Florida. Gonzalez là một thành viên của nhóm “Cuba Five”, (Năm người Cuba) bị kết án tù ngồi từ năm 2001 tại Mỹ với tội danh làm gián điệp. La Havana đã liên tục kêu gọi trả tự do cho những người này. 

Tháng 12/2011. Mỹ một lần nữa kêu gọi trả tự do cho Alan Gross. Việc Cuba từ chối trả tự do cho ông này đã làm đóng băng quan hệ hai nước trong một thời gian. 

Tháng 9/2012: Cuba cho thấy họ sẵn sàng đàm phán với Washington về việc tìm kiếm một giải pháp cho vụ Alan Gross. 

Ngày 16/12/2014, sau hơn 18 tháng đàm phán bí mật, tổng thống Hoa Kỳ Barack Obama và Chủ tịch Cuba Raul Castro đã có cuộc điện đàm kéo dài 45 phút. Theo đó, hai bên đồng ý bắt đầu quá trình bình thường hóa quan hệ Cuba – Hoa Kỳ. 

Lịch sử hai nước Hoa Kỳ - Cuba bắt đầu lật sang một trang mới của hòa bình và phát triển, sau hơn nửa thế kỷ thù địch và đóng băng.   

Phúc Lai (tổng hợp)

------

Tài liệu tham khảo chính:

- “Lịch sử quan hệ ngoại giao từ 1919 đến nay” – Jean Baptiste Duroselle, những người dịch Lưu Đoàn Huynh, Quách Ngọc Bảo; bản xuất bản của Học viện Quan hệ quốc tế (nay là học viện Ngoại giao), 1994. Có tham khảo thêm bản pdf “Histoire diplomatique de 1919 à nos jours” Paris, Dalloz, 1974, 871 trang.

- “Quan hệ Cuba – Hoa Kỳ” – BBC bản tiếng Anh (“US-Cuba relations”) 11/10/2012.