'Làng không chân' chơi vơi giữa trời, giữa đời

“Văn hóa Tây Nguyên chủ yếu là gắn bó với rừng, nếu không có rừng thì văn hóa Tây Nguyên sẽ mai một”

Nằm trong khu vực 3S (nơi hợp lưu ba dòng sông Sesan, Sêkông và  Srê Pôk) Tây Nguyên được gọi là ‘mái nhà Đông Dương’, dốc cả về hướng Đông và Tây.  Đây chính là địa chính trị, địa văn hóa vô cùng quan trọng. Vùng thiêng được biết đến là cái nôi “văn hóa cồng chiêng”,  di sản phi vật thể nhân loại của được UNESCO công nhận.

Người Tây Nguyên sống dựa vào rừng núi. Văn hóa – văn minh Tây Nguyên cũng khởi nguồn từ rừng. Âm nhạc có âm thanh của thác nước, tiếng chim hót và không thể thiếu tiếng lá xào xạc…“Rừng cũng cho chúng tôi nước, thức ăn, các loại lá chữa bệnh. Rừng với chúng tôi thiêng liêng lắm”, ông A Thút - chuyên gia nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, Chủ tịch MTTQVN xã Hơ Moong, huyện Sa Thầy, Tỉnh Kon Tum quả quyết.

Nhưng có lên tới nơi, được tận mắt chứng kiến nhiều đặc sản văn hóa của vùng rừng thiêng Tây nguyên đang bị mai một với tốc độ chóng mặt do các tộc người này bị di dời khỏi môi trường sống đã được định hình từ nhiều ngàn năm trước. Tây Nguyên- khu rừng thiêng giờ đã trở thành trung tâm thủy điện lớn nhất cả nước. Nhẩm tính thì thấy ngay trên hệ thống sông chính của 5 tỉnh trong vùng đã có tới  11 nhà máy thủy điện công suất lớn đang vận hành. Bên cạnh đó là 360 nhà máy thủy điện vừa và nhỏ đã được quy hoạch*.

Mọi vấn đề luôn có tính hai mặt. Khi một dự án được triển khai, đồng nghĩa với việc một cộng đồng dân cư lớn và môi trường tại chỗ sẽ bị xáo trộn. Cái khéo và cũng là cái khó nhất là phải làm sao để giảm thiểu sự xáo trộn này.  

Trong năm 2015, tỉnh Kontum đã có cuộc điều tra khảo sát sau khi nhiều khu tái định cư dành cho người DTTS bị bỏ hoang. Người dân từ chối ở trong các căn nhà betong tái định cư chủ yếu vì hai lý do: nhà ở khu tái định cư quá xa nương rẫy và nơi canh tác; và lý do khác là những khu nhà này quá xa lạ với đời sống văn hóa và tập quán sinh hoạt của họ.

Trước khi triển khai các dự án, công tác tham vấn cộng đồng đều được làm, nhưng có lẽ làm chưa tốt, chưa nghiên cứu đủ kỹ về các đặc điểm văn hóa, tín ngưỡng, sinh hoạt và đời sống của người dân. Ví dụ đồng bào cần có một nhà rông làm nơi sinh hoạt văn hóa, để họp làng. Nhà rông phải được xây trên diện tích đủ rộng và có bối cảnh xung quanh là núi rừng, không thể thay nhà rông chuẩn mực bằng một căn nhà bê tông, rồi bảo bà con vào đó hội họp, đốt lửa, múa hát.

“Đây chính là lý do dẫn đến việc nhiều người từ chối đến ở những khu tái định cư. Nhiều khu nhà tái định cư bị bỏ hoang rất lãng phí. Công tác tham vấn có làm, Nhưng không đi sâu vào đời sống thực sự của người dân, để biết họ cần gì”. Ông Nguyễn Thanh Cao, nguyên Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh Kon Tum cho biết.

Công trình thủy điện Pleikrong trên dòng Sesan

Ông kể thêm, giọng đầy tiếc nuối,  bên cạnh những tác động môi trường và xã hội ai cũng nhìn thấy, những dự án phát triển cũng là một trong những nguyên nhân khiến những giá trị văn hóa Tây Nguyên bị mai một. Điều đó vô cùng đáng tiếc, vì trong đó có rất nhiều giá trị văn hóa vô cùng quý giá đã được công nhận, mất đi là không thể lấy lại được”.

Hẳn nhiều người còn nhớ, bài tham luận gây xôn xao dư luận mới đây trong một hội thảo ở Tây Nguyên, nhà văn Nguyên Ngọc đã phải dùng hình ảnh đầy ám ảnh “làng không có chân” để nói về những buôn làng Tây Nguyên để kể về sự chơi vơi của họ khi bị cưỡng tách ra khỏi núi rừng. Xa rừng, xa không gian văn hóa quen thuộc, họ chơ vơ, không có chỗ thực hành văn hóa.

Khu tái định cư bị bỏ hoang tại xã Hơ Moong, huyện Sa Thầy, tỉnh Kontum

Có lẽ đã nhận ra điều quan trọng này, mới đây, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã yêu cầu đóng cửa rừng tự nhiên. Bên cạnh đó, nhiều Bộ luật và Nghị định cũng đã được cấp tập được sửa đổi/ban hành để sớm đưa người về với rừng, và trả rừng về cho bà mẹ tự nhiên. 

Cụ thể, Luật Đất đai 2003 (sửa đổi bổ sung năm 2013) công nhận cộng đồng dân cư là người sử dụng đất (chủ đất). Bộ NN&PTNT triển khai chương trình thí điểm giao rừng khoán rừng cho hộ gia đình và cộng đồng buôn làng DTTS tại chỗ tại Tây Nguyên..vv… Dự thảo Luật Bảo vệ và Phát triển rừng 2016 cũng đưa vấn đề giao rừng cho cộng đồng thôn bản tại chỗ vào trọng tâm bảo vệ rừng. Theo đó, những cộng đồng có đời sống/văn hóa gắn bó mật thiết với rừng chính là người bảo vệ rừng tốt nhất. 

Những thông tin này khiến ông A Thút vui lắm. Ông hào hứng nói, “từ những phần rừng chúng tôi còn giữ, cây rừng sẽ hồi sinh, chúng tôi giữ được nguồn nước – nguồn sống của chúng tôi. Cùng với việc phục hồi rừng, văn hóa cũng sẽ phục hồi. Chúng tôi sẽ nhớ lại và thực hành những truyền thống văn hóa từ trước đến nay và từ nay về sau.”

“Văn hóa Tây Nguyên gắn bó với rừng. Nếu không có rừng thì văn hóa Tây Nguyên sẽ chết.”, A Thút khẳng định chắc nịch nhưng cây lớn trong khu rừng thiêng.

Cộng đồng DTTS Bana trong khu tái định cư xã Hơ Moong, huyện Sa Thầy, tỉnh Kontum Những đứa trẻ trong khu tái định cư xã Hơ Moong, huyện Sa Thầy, tỉnh Kontum Những đứa trẻ trong khu tái định cư xã Hơ Moong, huyện Sa Thầy, tỉnh Kontum Ba ngôn ngữ: Bana, Tiếng Việt, Tiếng Anh cùng được dạy một lúc cho con em đồng bào Những người phụ nữ Bana tại khu tái định cư Những giếng có ít nước và rất sâu ở khu tái định cư Hơ Moong

* Một số dự án thuỷ điện vừa và nhỏ trong số này vừa bị đình chỉ.

Hoàng Hường (Bài và ảnh)