Chuyến bay định mệnh và nghi vấn nửa thế kỷ

Cách đây hơn 50 năm, Dag Hammarskjöld, Tổng thư ký Liên hiệp quốc đã tử nạn trong một tai nạn máy bay để lại nhiều nghi vấn.

LTS: Tuần Việt Nam giới thiệu kỳ cuối trong loạt bài Những vụ tai nạn máy bay dân sự nghi bị bắn chấn động.

Kỳ 1: Những vụ tai nạn máy bay nghi bị bắn chấn động

Kỳ 2: Nửa năm, hai máy bay cùng hãng bị bắn rơi

Kỳ 3: Hai tổng thống bị ám sát trong một chuyến bay

Bối cảnh khủng hoảng

Năm 1960, nước CHDC Congo vừa giành được độc lập từ Vương quốc Bỉ, lại có bất ổn về chính trị. Tỉnh Katanga, dưới sự lãnh đạo của Moise Tschombé, tuyên bố li khai. Đồng thời, chính quyền trung ương lại chia thành những người ủng hộ thể chế liên bang của Tổng thống Joseph Kasa-Vubu và những người ủng hộ chế độ hợp nhất của Thủ tướng Patrice Lumumba.

Nội chiến vẫn tiếp tục kéo dài ở Congo - một đất nước nhiều tài nguyên, nhất là Uranium và được sự quan tâm đặc biệt từ nhiều phía, trong đó có Liên Xô và Hoa Kỳ. Nếu như Patrice Lumumba trực tiếp kêu gọi sự ủng hộ của Liên Xô, thì Hoa Kỳ sẽ phải đứng về phía ngược lại, ai cũng được, miễn là người đó chống lại Lumumba.

Năm 1961, Thủ tướng Lumumba bị ám sát, cuộc khủng hoảng Congo bắt đầu có lối thoát: chính quyền hợp nhất đứng đầu là ông Cyrille Adoula, tháng 9/1961 đã yêu cầu sự giúp đỡ của LHQ, trong đó kế hoạch đề ra là ổn định tình hình đất nước, thống nhất Congo, thủ tiêu chủ nghĩa li khai bằng đàm phán hòa bình; và LHQ đã bắt đầu triển khai lực lượng của mình tại đây.

Và khoảng giữa tháng 9/1961, Tổng thư ký Liên hợp quốc (LHQ) Dag Hammarskjöld quyết định bay đến Congo để bắt đầu cuộc nói chuyện hòa bình. Ông dự định gặp Moise Tschombé ở  Ndola, Liên bang Rhodesia và Nyasaland (hiện nay là Zambia).

Tổng thư ký Liên hợp quốc (LHQ) Dag Hammarskjöld

Chuyến bay định mệnh

Một chiếc Douglas DC-6B của hãng Transair Thụy Điển được chuẩn bị để chở ông đi. Trước đó, nó đã bị hư hại một chút, do trúng mấy viên đạn nhưng được xác nhận là hoàn toàn có thể bay tốt vì chỉ bị hư hại nhẹ.

Và thế là chiếc máy bay đã xuất phát, mang theo Tổng thư ký LHQ, một thư ký và một cố vấn của ông. Ngoài ra, còn có đội bảo vệ ba người chỉ huy bởi trung sỹ người Hoa Kỳ Harold Julien.

Chuyến đi về nguyên tắc được giữ bí mật, nhưng các thông tin điều tra sau này cho thấy, ở sân bay Ndola, người ta đã biết việc ông Tổng thư ký bay đến vào nhiều giờ trước. Còn có một điều đáng chú ý nữa là, chiếc máy bay hoàn toàn không có tiêm kích hộ tống.

23h30 ngày 17/9/1961, nhân viên kiểm soát không lưu sân bay Ndola Campbell Martin nhận được tín hiệu liên lạc trên chiếc "Albertina" thông báo sẽ hạ cánh lúc 0h20. Khoảng 0h10, lại có thông báo máy bay đang tiếp cận sân bay, và Campbell hướng dẫn phi công hạ độ cao xuống 1.800 mét để chuẩn bị hạ cánh. Nhưng cũng ngay lúc đó, máy bay va vào cây, đâm vào sườn núi Ndola Hill, phát nổ ở độ cao 1.290 mét, trong khi đó lời khai sau này của Campbell Martin thì lại chắc chắn là máy bay vẫn ở độ cao 1.800 mét - và những hội thoại của anh ta với tổ lái, hoàn toàn không được ghi âm lại "máy ghi âm của tôi bị hỏng".

Sau chừng 8 giờ tìm kiếm, người ta thấy máy bay rơi cách khoảng 15 km ở phía tây sân bay. Những người trên máy bay được thông báo là đã chết hết, ngoại trừ một người Hoa Kỳ Harold Julien trong tình trạng bị bỏng nặng. Harold Julien hôn mê, nói những câu rời rạc "nổ, tai nạn" hoặc ngược lại "tai nạn, nổ", "Dag Hammarskjöld nói "quay lại!"" "đau, moócphin..." rồi chết sau vài ngày, không cung cấp được gì nhiều.

Cuộc điều tra được tiến hành bởi người Anh sau đó đã dẫn người ta đi đến nhiều giả thuyết. Lỗi của phi công? Một trong ba người phi công có hàm lượng cồn trong máu rất cao. Động cơ trục trặc? - tất cả các động cơ đều hoạt động và thậm chí gia tăng công suất vào thời điểm bị tai nạn.

Một giả thuyết nữa - máy bay bị bắn hạ. Trong cuốn sách khá nổi tiếng của nhà văn - nhà báo người Tiệp Václav Pavel Borovička "Những phát súng từ ổ phục kích", không hiểu sao tác giả lại quy nghi vấn cho một phi công đánh thuê người Bỉ trong lực lượng không quân của Katanga: thiếu tá Joseph Doulin. Đây là một phi công thuộc hàng "Át" (Ace), chỉ bay một mình trên chiếc tiêm kích phản lực Fouga CM.170 Magister trên thân có viết biệt hiệu của anh ta "Lone Ranger" (Lữ khách cô đơn).

Trong kết quả khám nghiệm, người ta phát hiện nhiều vết đạn và lỗ thủng đáng nghi ngờ trên thân máy bay của Tổng thư ký LHQ, về sau, kết luận điều tra cho rằng những lỗ thủng đó được gây ra bởi cành cây và những viên đạn của nhân viên an ninh trên máy bay phát nổ, xuyên thủng. Để loại trừ giả thuyết DC-6B "Albertina" bị bắn bởi Fouga CM.170 Magister, vì nó không đủ tầm bay tới Ndola rồi lại trở về căn cứ ở Kolwezi...

Còn một giả thuyết nữa là sự điều hành sai lầm (không biết có cố ý hay không) của bộ phận kiểm soát không lưu khi cung cấp số liệu độ cao sai, nhưng cũng rất kỳ lạ là DC-6B "Albertina" không có thiết bị ghi âm như thường có, và như đã nói trên đây, nhân viên không lưu "bị hỏng máy ghi âm".

Hiện trường vụ máy bay rơi

Nửa thế kỷ nghi vấn

Cuộc điều tra dường như được điều khiển bởi một thế lực nào đó, nên nó đã bỏ qua và che giấu đi nhiều thứ. Năm 2011, thời điểm kỷ niệm 50 năm biến cố, tờ "The Guardian" đã lại đào xới vấn đề.

Göran Björkdahl, một nhân viên cứu hộ người Thụy Điển đến Ndola, đã đến hiện trường và tiếp tục cuộc điều tra do bố ông ta đã bắt đầu vào thập niên 1970, khi ông cụ ở đây. Khi ấy, ông cụ đã hỏi nhiều người dân địa phương, tất cả các nhân chứng đều cho biết chiếc DC-6B bị bắn hạ bởi một chiếc máy bay thứ hai, nhỏ hơn - nhưng hồi đó Ủy ban điều tra đã phớt lờ những thông tin này. Những nhân chứng bây giờ đã vào độ tuổi trên 70, hầu hết là những công nhân khai thác than trong vùng, đã cung cấp nhiều thông tin.

Một trong số đó là Dickson Mbewe, 84 tuổi (năm 2011), còn cho biết khoảng 5h sáng sớm hôm đó, Mbewe đi đến lò than của ông gần hiện trường vụ tai nạn, nơi ông thấy binh sĩ và cảnh sát đang giải tán người dân hiếu kỳ, nhưng theo báo cáo chính thức xác máy bay chỉ được phát hiện vào 3h chiều. 

Göran Björkdahl cho rằng: chiếc "Albertina" gần như chắc chắn bị bắn hạ bởi một chiếc máy bay chiến đấu nhỏ hơn; Ủy ban điều tra của Anh quốc cũng như chính quyền Bắc Rhodesia đã bưng bít thông tin, cũng như phong tỏa hiện trường khá lâu trước khi công bố các thông tin; người nhân chứng sống sót duy nhất trên máy bay đã không được cứu chữa đúng mức mà bị để mặc nằm trong một bệnh viện nghèo nàn cho đến chết trong mấy ngày.

Vào thời điểm đó, Tổng thư ký LHQ thì nỗ lực dàn xếp ngừng bắn, còn nước Anh và ngành ngoại giao của nó thì bị nghi ngờ là ngầm hỗ trợ cho li khai Katanga và cản trở tiến trình hòa bình. Tổng thư ký Dag Hammarskjöld đã lên một kế hoạch cho phép lực lượng LHQ ở Congo tấn công vào Katanga để tiêu diệt lực lượng li khai, nếu như những thỏa thuận hòa bình không đạt được, và chắc hẳn kế hoạch này hoàn toàn không làm hài lòng ai đó đang muốn một Congo bất ổn.

Nếu như sự việc lại được đào xới lên theo hướng này, thì giả thuyết của nhà báo V.P. Borovička về "lữ khách cô đơn" Joseph Doulin lái chiếc chiếc Fouga CM.170 Magister lại có lý.

Một thông tin từ một nhân chứng khác, phi công đánh thuê người Nam Phi Jerry Puren, thời điểm chiếc "Albertina" của Tổng thư ký tới Ndola, Puren đang ở dưới sân bay. Trước khi "Albertina" hạ cánh, Puren thấy có một chiếc khác, chiếc DC-4 của hàng không Anh quốc chở Huân tước Lansdowne tới Ndola rồi đi tiếp đến Salisbury theo lệnh của Chính phủ Anh trước Tổng thư ký LHQ - London muốn tiếp tục can thiệp vào tình hình, nhưng một cách kín đáo hơn. Sau đó là các sự việc đã kể trên đây và "Albertina" bị rơi.

Puren đã ở phòng chờ sân bay được vài giờ, ngồi nói chuyện cùng hai phi công đánh thuê khác. Do là phi công, nên gì những quan sát được của họ là rất đáng tin cậy. Tất cả bọn họ đều nhìn thấy có một chiếc máy bay tiêm kích tấn công chiếc "Albertina", rồi ngoặt gấp, biến mất.

Trước những thông tin của tờ Guardian đưa về cuộc điều tra độc lập của Göran Björkdahl, các chuyên gia lịch sử Bộ Ngoại giao Anh cho biết họ không thể đưa ra bất cứ ý kiến gì.

Như vậy, sau hơn nửa thế kỷ, tấm màn bao phủ quanh cái chết của Hammarskjöld, vẫn còn chưa được vén lên.

Phúc Lai

* Các bài tham khảo nhiều nguồn tài liệu, trong đó những phần được dịch trực tiếp từ 1 nguồn chúng tôi chú thích ngay bên dưới phần đó.