Cơ hội của quan tham là địa ngục của người nghèo

 - Hiện nay người xác nhận hiệu quả sử dụng đất để người có đất được tiếp tục sử dụng hay không chính là chính quyền địa phương. Cơ chế này tiềm ẩn nguy cơ xung đột lợi ích. Trong nhiều trường hợp, người dân buộc phải cầu cạnh chính quyền để giữ đất, cơ hội cho nguy cơ tham nhũng rất cao.

Kỳ 1: "Người dân thực sự làm chủ ruộng đất được bao lâu?"

Kỳ 3: Chuyện đất đai đến lúc cũng phải nhìn thẳng sự thật

Hạn chế quyền thu hồi đất của Nhà nước để chặn tham nhũng

Nhà báo Thu Hà: Có một vấn đề đã được đặt ra trên nhiều diễn đàn công khai rằng "chính địa ngục của người nghèo đã làm nên thiên đàng cho người giàu"? để ám chỉ những quan chức tham lam, nhân danh Nhà nước chiếm dụng ruộng đất của dân. Theo các ông, những quan chức tham lam đã lách qua những kẻ hở luật pháp nào để tư lợi?

GS. Đặng Hùng Võ:

Kênh nối giữa các quan tham và người dân sử dụng đất là cơ chế tham nhũng trong quản lý đất đai. Những nghiên cứu về tham nhũng trong đất đai ở Việt Nam đều chỉ ra rằng có 2 hình thức chủ yếu: dạng thứ nhất là "bôi trơn" khi giải quyết các thủ tục cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất; dạng thứ hai là "chạy" để được áp dụng biện pháp thu hồi đất của người sử dụng đất để giao cho nhà đầu tư.

Dạng thứ nhất là tham nhũng có giá trị nhỏ, nhưng số lượng rất lớn vì hộ gia đình nào cũng có đất. Dạng tham nhũng này thuộc về các cán bộ nghiệp vụ địa chính và lãnh đạo UBND cấp có thẩm quyền ký giấy chứng nhận. Dạng tham nhũng thứ hai có giá trị rất lớn nhưng số lượng ít vì chỉ liên quan tới các dự án đầu tư kinh tế. Người dân chẳng may bị mất đất thì mất nghiệp, rơi vào cảnh nghèo hèm như bỗng sa xuống địa ngục. Các quan tham và các nhà đầu tư dự án được đất, nhất là những nơi đắc địa, thì cùng nhau phú quý như được lên thiên đàng. Địa tô đã chạy trrên kênh này từ người mất đất sang người được đất. Trái với cả lẽ dân chủ, lẽ công bằng và lẽ văn minh.       

Thời hạn sử dụng đất nông nghiệp là vấn đề lớn trong chính sách đất đai nông nghiệp, đang tạo nên nhiều bức xúc trên thực tế. Thời hạn được quy định từ Luật Đất đai 1993 với tinh thần hết thời hạn vẫn được tiếp tục sử dụng nếu việc sử dụng đất có hiệu quả. Tiêu chí để được tiếp tục sử dụng đất là "sử dụng có hiệu quả", một tiêu chí mù mờ. Hơn nữa, ai là người xác nhận tiêu chí này. Trên thực tế, chắc chắn phải là chính quyền từ thôn, qua xã, tới huyện. Người nông dân lại phải đưa đầu vào 3 cửa quan để được xác nhận là "sử dụng đất có hiệu quả". Thế là tham nhũng sẽ đến.

Vấn đề này được đề cập khi xây dựng Luật Đất đai 2003, câu hỏi được đặt ra là "khi hết thời hạn thì làm gì?". Có một luồng ý kiến cho rằng hết thời hạn thì chia lại đất cho công bằng, một luồng khác lại cho rằng như thế thì hóa ra cứ 20 năm lại cải cách ruộng đất một lần, sợ lắm, loạn xã hội nông thôn mất, lại phải lót tay để được nhận ruộng đất tốt ư, cần kéo dài thời hạn, hay tốt nhất là bỏ quách thời hạn đi, chia ruộng đất một lần thôi.

Hai luồng ý kiến ngang nhau nên không quyết được và phải gác lại giải quyết trước khi hết hạn gần nhất (15/10/2013). Thế là mười năm qua (2003-2013) người nông dân nào cũng lo lắng, không biết ruộng đất mình đang nắm giữ có còn của mình không hay là rơi vào tay người khác vì chia lại. Đã vậy thì sử dụng đất cho cạn kiệt đi, không cần bồi bổ gì vì chắc đâu còn của mình nữa. Năng suất ngày một kém đi. Cách biết việc mà thấy khó rồi để lại cũng đâu phải là hay.

Vì không giải quyết được tận gốc vấn đề thời hạn nên Nghị định 181 đưa ra quy định hết thời hạn không được thu hồi đất nông nghiệp. Chính sách lớn đến vậy mà quan huyện Tiên Lãng cứ thu hồi, mặc kệ pháp luật...      

Ông Nguyễn Đình Lộc: Khi chúng ta nói đất đai thuộc sở hữu toàn dân, nhà nước đại diện quản lí tạo ra một cái hấp dẫn cho bộ máy. Sau này vi phạm đất đai thì chính cán bộ ta, nhà nước ta. Vi phạm luật đất đai chính là những người trong bộ máy nhà nước. Nhà nước quản lý thì cụ thể là ai?

Nhà báo Thu Hà: Như vậy người ta có thể hiểu là, do chúng ta định nghĩa "sở hữu toàn dân" là quá chung chung, mập mờ  khiến cho một số quan chức tham lam nhân danh tập thể làm giàu bất chính?

Ông Nguyễn Đình Lộc: Tôi còn nhớ sau này mỗi lần xử lí vấn đề gì về đất đai ai cũng nói đất đai thuộc về toàn dân, bây giờ chúng ta có vũ khí rất chắc trong tay là sở hữu toàn dân nhưng thực chất là sở hữu nhà nước, nói toàn dân cho đẹp vậy thôi. Nói đất đai sở hữu toàn dân gây cảm nhận không đúng.

Bà luật sư nổi tiếng Ngô Bá Thành từng bảo, không biết nói đùa hay nói thật: "sở hữu toàn dân là mỗi người có một đám đất".

GS. Đặng Hùng Võ: Sở hữu toàn dân mang tính khẩu hiệu là chính, toàn dân không phải là môt chủ thể của xã hội. Nội dung cụ thể cũng tùy từng quốc gia hành xử. Về lý luận, sở hữu đối với đất đai là một loại hình sở hữu đặc biệt, không giống sở hữu các tài sản thông thường khác. Đặc biệt ở chỗ, có một phần quyền định đoạt do nhà nước thực hiện, một phần do người giữ đất thực hiện, thậm chí môt phần do cộng đồng định đoạt. Dù gán tên sở hữu là gì thì nội dung cụ thể vẫn như vậy. Điều quan trọng là cho dân quyền đến đâu và Nhà nước giữ quyền đến đâu. Tên sở hữu là gì chỉ là việc dán "nhãn".

Hiến pháp năm 1959 của ta vẫn chấp nhận đa sở hữu về đất đai, trong đó có sở hữu của cá nhân người lao động và sở hữu của tư sản dân tộc với lý do nước ta đang trong giai đoạn quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Đến Hiến pháp năm 1980, chúng ta định nghĩa đất đai và các tư liệu sản xuất chủ yếu thuộc sở hữu toàn dân mà không có bất kỳ một xử lý tài chính nào. Hiến pháp năm 1992 cũng vậy. Vì thế Luật Đất đai năm 2003 ra đời trong điều kiện bảo đảm sở hữu toàn dân về đất đai, không thảo luận về vấn đề này.  

Các vị khách tham gia Bàn tròn trực tuyến. Ảnh: Nguyễn Hoàng

Nhà báo Thu Hà: Chắc hẳn vừa rồi quí vị có theo dõi vụ sóng gió tại Ô Khảm (Trung Quốc). Theo báo chí kể lại, dân làng Ô Khảm đã gay gắt tố cáo quan chức nhân danh tập thể làm giàu trên mồ hôi của họ. Từ câu chuyện này, chúng ta có thể rút ra bài học gì cho mình?

GS. Đặng Hùng Võ: Đó cũng là một dạng giọt nước tràn li. Tất nhiên, tôi cho rằng sớm muộn chúng ta cũng phải đổi mới, ít nhất là cũng là đổi mới theo hướng làm đầy quyền giao dịch đất đai cho người đang giữ đất (ta đã có đủ) và hạn chế lại quyền thu hồi đất của Nhà nước.

Thứ nhất , quyền "Nhà nước thu hồi đất" là sản phẩm riêng của pháp luật đất đai của nước ta, không có trong Hiến pháp. Hiến pháp hiện hành chỉ quy định Nhà nước có quyền trưng mua hoặc trưng dụng tài sản của dân khi thật cần thiết vì mục đích quốc phòng, an ninh và lợi ích quốc gia. Quyền sử dụng đất là tài sản của dân. Vậy hãy thay quyền "Nhà nước thu hồi đất vì lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng, quốc phòng, an ninh và phát triển kinh tế" bằng quyền "Nhà nước trưng mua hoặc trưng dụng quyền sử dụng đất vì mục đích quốc phòng, an ninh và lợi ích quốc gia" như Hiến pháp quy định. Làm được việc này thì quyền của Nhà nước và quyền của người đang giữ đất ở ta và ở các nước phát triển giống hệt nhau.

Thứ hai, khi đã xác định nội dung cụ thể rồi thì tên gọi chỉ là hình thức. Đặt tên là "toàn dân" hay đặt tên là "Nhà nước" hay đặt tên là "tư nhân" đều được. Có chuyên gia nói rằng tên "sở hữu toàn dân" là đặc thù rất Việt Nam. Sự thực không phải, sở hữu toàn dân là tên gọi chung về sở hữu đất đai của nhiều nước xã hội chủ nghĩa cũ. Thường khi xem xét vấn đề sở hữu, các chuyên gia nước ngoài cũng nhìn vào nội dung là chính, không luận nhiều về hình thức tên gọi đâu.

Tôi còn nhớ, khi đàm phán Hiệp định thương mại Việt - Mỹ và gần đây là chuyện ta đề nghị các nước công nhận Việt Nam có là nền kinh tế thị trường đầy đủ, các chuyên gia nước ngoài hay xoáy vào "sở hữu toàn dân về đất đai". Các chuyên gia về đất đai của ta lại phải giải thích rất kỹ về nội dung của sở hữu này, nghe xong nội dung họ ồ lên và nói tốt vì quyền của người dân không khác gì bên họ. Họ chỉ băn khoăn vì sao ta lại cho UBND địa phương quyền thu đất lớn đến thế, không sợ tham nhũng hay sao?

Nhà báo Thu Hà:  Ông có dẫn chứng?

GS. Đặng Hùng Võ:Vụ Tiên Lãng là một điển hình. Luật pháp không cho thu hồi đất nông nghiệp khi hết thời hạn mà chính quyền vẫn thu hồi, thu hồi để giao cho xã quản lý. Một gia đình nhỏ nhoi không chịu nghe quyết định thu hồi thì cưỡng chế bằng một lực lượng vũ trang ngang một đại đội. Thoạt đầu nghe tôi không tin là ở đâu đó lại có chuyện quái lạ đến như thế. Đất đang sử dụng có hiệu quả mà lại thu hồi lại để quản lý. Sau khi nghe kỹ thì cũng thấy "hợp lý". Ông chủ tịch huyện và ông chủ tịch xã là 2 anh em ruột, nên ông huyện quyết tâm cưỡng chế để giao đất đẹp cho em quản lý cũng là dễ hiểu. 

Làm rõ ai là chủ

TS. Đặng Kim Sơn: Tôi nghĩ anh Đặng Hùng Võ có lý khi nói chỉ cần chúng ta cải thiện cái việc quyền thu hồi sẽ ngăn chặn được những câu chuyện mà nó diễn ra như ở Tiên Lãng (Hải Phòng) hay ở Ô Khảm (Trung Quốc). Tuy nhiên, câu chuyện đất đai ở đây chúng ta mới nói đến một góc vấn đề.

Nhân đây tôi nói thêm một góc khác, là đất nông lâm trường. Hiện chúng ta có 4 triệu ha đất nông lâm trường, ở đó không phải là câu chuyện không phải có một ông nào đó đứng ra thu hồi của người dân vì nó nằm trong tay nhà nước, về mặt hình thức. Thật ra đấy là đất vô chủ, đất bị chiếm dụng, chiếm đoạt một cách chính thức. Vậy nếu chúng ta chỉ giải quyết vấn đề thu hồi thôi thì chưa đủ. Ở đây phải làm rõ vấn đề chủ, ai là chủ?

Quay lại câu chuyện như ông Nguyễn Đình Lộc và ông Đặng Hùng Võ đã nói lúc đầu, nếu chúng ta nói toàn dân cũng có nghĩa là không ai cả, cũng như nếu nói của tất cả mọi người thì cũng có nghĩa không của ai. Thực ra, thủ trưởng đương nhiệm của nông trường ấy là người nắm quyền, ít nhất là nếu như là đất công ở trong thành phố cho thuê. Tôi đã thấy những cơ quan cho thuê không biết bao nhiêu đất, trong khi có những cơ quan như cơ quan tôi bây giờ vẫn phải đi thuê nhà riêng của dân để làm cơ quan.

Thế rồi, tệ hơn nữa là người ta bán đi, mà nông lâm trường thì họ ký hợp đồng giao khoán, đủ loại giao khoán. Vấn đề là tiền vào túi ai ngoài cái túi tập thể ấy, tệ hơn là nữa là vào túi vài cá nhân. Tóm lại, các ông chủ đích thực là nhà nước chả được gì, toàn dân cũng không được gì cả.

Từ đó tôi mới nghĩ câu chuyện sở hữu là phải làm rất rõ, phải xác định chủ nhân rất cụ thể mới được. Mục đích chính là làm cho nó có chủ, để cho nó rõ khả năng quản lý. Và cuối cùng cái gì của nhà nước phải về nhà nước, để chia lại cho toàn dân, phải nộp thuế. Còn cái gì không thuộc về nhà nước thì mỗi người dân phải sử dụng nó hiệu quả.

Chế tài đảm bảo không cho những người không sản xuất tích lũy đất đai cũng rất dễ. Cứ thể hiện cụ thể ngay trong luật trong luật cho rõ ràng là được. Làm sao đảm bảo những người nông dân làm ăn chân chính có cơ hội đầu tư phát triển sản xuất, làm ăn lớn. 

Ông Nguyễn Đình Lộc và ông Đặng Hùng Võ

Nhà báo Thu Hà: Xin được hỏi ông Sơn, hiện nay tỷ lệ người nông dân tích lũy được trên 5 ha đất có nhiều không?

TS. Đặng Kim Sơn: Hiện nay chúng ta có khoảng 10 triệu hộ nông dân mà chỉ có 1 vạn trang trại thôi, tức là chiếm khoảng 1% dân số là trang trại, có thể nói tỷ lệ đó của chúng ta là rất nhỏ, vào loại nhất thế giới, bình quân ruộng đất của ta khoảng 0,64 ha/người.

Ngay các nước Đông Nam Á, người ta tệ nhất cũng phải 1,2 ha, Thái Lan phải 5 ha, không nước nào nửa ha như mình cả.

Nhà báo Thu Hà: Có thể hiểu là lâu nay cơ hội vẫn chưa mở ra cho những người nông dân, vẫn còn những người cày chưa có ruộng.

TS. Đặng Kim Sơn: Cứ như thế này thì sản xuất nông nghiệp chỉ có tụt lùi. Tôi chưa nói đến đi lên CNXH, trước hết chúng ta phải đi lên để đảm bảo tăng trưởng bình thường của nền kinh tế, chúng ta phải công nghiệp hóa, phải tạo việc làm. Ban nãy chúng ta nói câu chuyện đất đai và người cày, thì bây giờ câu chuyện chính là song song quá trình tích lũy vào tay những người làm ăn giỏi thì phải rút lao động ra khỏi nông thôn, chuyển sang phi nông nghiệp. Đấy mới chính là tăng trưởng bền vững.

Nhà báo Thu Hà: Điều này chỉ có thể làm được khi chúng ta làm rõ được hai vấn đề cơ bản về không gian và thời gian trong sở hữu. Như vậy, sửa Luật  Đất đai tới đây phải theo hướng nào mới đảm bảo "người cày có ruộng" sẽ được các vị khách mời bàn thảo trong kỳ 3 của tọa đàm. Mời quí vị cùng theo dõi. 

Tuần Việt Nam

Cơ hội của quan tham là địa ngục của người nghèo

Hiện nay người xác nhận hiệu quả sử dụng đất để người có đất được tiếp tục sử dụng hay không chính là chính quyền địa phương. Cơ chế này tiềm ẩn nguy cơ xung đột lợi ích.

"Chuyện đất đai đến lúc cũng phải nhìn thẳng sự thật"

GS. Đặng Hùng Võ: "Nếu chúng ta bắt đầu câu chuyện sửa Luật Đất đai từ ý chí, rồi thông qua Hiến pháp, rồi tới các hệ thống các tầng lớp văn bản pháp luật sẽ là chiều thuận".

Khi đất đai bị quan tham nhũng hợp pháp

Đất đai, nhà công sản là sở hữu toàn dân đã bị những kẻ có quyền lực biến chất biến thành của tư qua những công văn đóng dấu "Mật", "Tuyệt Mật".

Đổi đất lấy hạ tầng: Bỏ ngỏ câu hỏi giá đất

Giá đất nào để đổi lấy hạ tầng vẫn là câu hỏi lớn vô cùng quan trọng trong cơ chế BT sửa đổi sắp tới bởi hầu hết các dự án hiện vẫn chưa quyết toán.

Làm gì với ‘đất vàng’ trụ sở bộ ngành sau di dời?

Bộ Tài chính sẽ là đầu mối thay mặt Chính phủ nắm giữ rồi tiến hành đấu giá công khai một số trụ sở có giá trị đất cao.

Thanh tra dự án đất "vàng": Muộn nhưng cần thiết

Dễ dàng cho phép chuyển đổi mục đích sử dụng đất không những chỉ gây hậu quả xấu cho phát triển đô thị mà còn giết chết nhiều giá trị kỹ thuật, văn hóa, kinh nghiệm, thành quả phát triển nhiều năm.

“Giao đất công cho nhà đầu tư được chỉ định” và nguy cơ tham nhũng

“Quy hoạch đô thị một cách nghiêm túc đã được phê duyệt, nhưng vẫn bị điều chỉnh để đất “vàng” lần lượt chuyển sang để xây dựng các khu chung cư cỡ lớn theo đề xuất của các nhà đầu tư tư nhân”

“Đổi đất lấy hạ tầng” đã đến lúc chấm dứt

Đã đến lúc vĩnh biệt thực sự cơ chế “đổi đất lấy hạ tầng”, cả về mặt pháp luật và thực thi pháp luật trên thực tế.