Đồng bằng sông Cửu Long thuộc vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, là địa bàn chiến lược đặc biệt quan trọng về chính trị, kinh tế - xã hội, văn hóa, quốc phòng - an ninh và đối ngoại của cả nước. Đây còn là “vùng cực Nam - Thành đồng của Tổ quốc”, cửa ngõ phía Tây Nam của quốc gia.

Đồng bằng sông Cửu Long bao gồm 13 tỉnh thành là Long An, Tiền Giang, Đồng Tháp, Vĩnh Long, Trà Vinh, thành phố Cần Thơ, Hậu Giang, Sóc Trăng, Bến Tre, An Giang, Kiên Giang, Bạc Liêu và Cà Mau, có tổng diện tích tự nhiên khoảng 3,96 triệu ha, chiếm 79% diện tích toàn châu thổ và bằng 5% diện tích lưu vực sông Mê Kông. Đồng bằng sông Cửu Long được giới hạn bởi (a) phía Bắc là biên giới Việt Nam-Campuchia; (b) phía Tây là biển Tây; phía Đông là biển Đông; và (c) phía Đông-Bắc là sông Vàm Cỏ Đông và thành phố Hồ Chí Minh.

Đây là vựa lúa, trung tâm sản xuất thủy sản, trái cây lớn nhất cả nước, đồng thời, trong vùng có nhiều tiềm năng về dầu khí và năng lượng tái tạo, như năng lượng gió, năng lượng mặt trời, năng lượng thủy triều,... và là khu vực có hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng chịt; nhiều vườn cây, rừng cây rộng lớn, với 4 khu dự trữ sinh quyển, vườn quốc gia, khu bảo tồn tự nhiên được công nhận là khu Ramsar của thế giới.

Vùng Đồng bằng sông Cửu Long có 174 đô thị, gồm 1 đô thị trực thuộc Trung ương, 2 đô thị loại 1 thuộc tỉnh, 12 đô thị loại 2, 09 đô thị loại 3 và 23 đô thị loại 4 và 127 đô thị loại 5. Tỷ lệ đô thị hóa toàn vùng đạt 31%, tăng 4,6% so với năm 2015. Các định hướng lớn được đặt ra, bao gồm phát triển hệ thống đô thị Đồng bằng sông Cửu Long theo hướng phân bố hợp lý tại các vùng đô thị, dọc theo các hành lang phát triển chính của vùng; mô hình đô thị sinh thái, nén, thích ứng biến đổi khí hậu.

Để phát huy tiềm năng, lợi thế của vùng, đưa đồng bằng sông Cửu Long phát triển nhanh và bền vững, trên cơ sở phân tích về tiềm năng và thách thức, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 2/4/2022 về phương hướng phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

Năm ngoái, Ban Bí thư đã tổ chức Hội nghị toàn quốc quán triệt và triển khai thực hiện Nghị quyết số 13-NQ/TW, khóa XIII, về "Phương hướng phát triển kinh tế-xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045".

Phát biểu ý kiến chỉ đạo tại Hội nghị, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nêu rõ, vùng đồng bằng sông Cửu Long là địa bàn chiến lược đặc biệt quan trọng về chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại của cả nước. Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết mới lần này là để tạo ra một bước đột phá mới trong việc phát huy vai trò, vị trí quan trọng đặc biệt và khai thác có hiệu quả hơn tiềm năng, lợi thế phát triển to lớn của vùng trong giai đoạn mới.

Về tinh thần nội dung mới của Nghị quyết, Tổng Bí thư nhấn mạnh, Nghị quyết đề ra 6 quan điểm chỉ đạo quan trọng và mới mẻ. Nghị quyết tiếp tục khẳng định vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng của vùng về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, môi trường, quốc phòng, an ninh và đối ngoại. Yêu cầu phải phát triển nhanh và bền vững, phù hợp vị trí, vai trò chiến lược của vùng; coi đây là nhiệm vụ xuyên suốt, trọng tâm, có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát triển của các địa phương trong vùng và cả nước. Phải đặt vấn đề phát triển vùng trong tổng thể phát triển chung của cả nước, bảo đảm phù hợp Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội của cả nước, thống nhất với hệ thống quy hoạch quốc gia; phù hợp chiến lược phát triển bền vững, chiến lược tăng trưởng xanh quốc gia, thích ứng với biến đổi khí hậu…

Nghị quyết cũng xác định rất rõ mục tiêu tổng quát và một số chỉ tiêu cụ thể đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Phấn đấu đến năm 2030, vùng đồng bằng sông Cửu Long sẽ là vùng sinh thái, văn minh và bền vững, mang đậm bản sắc văn hóa sông nước. Đến năm 2045, trở thành vùng phát triển toàn diện, sinh thái, văn minh và bền vững, mang đậm bản sắc văn hóa sông nước; có trình độ phát triển khá so với cả nước; cơ sở hạ tầng kinh tế-xã hội đồng bộ, hiện đại.

Theo cảnh báo của các nhà khoa học, vùng đồng bằng sông Cửu Long đang chịu tác động lớn về thiên tai và biến đổi khí hậu với mức cảnh báo là 1 trong 3 vùng đồng bằng bị ngập lụt, mất đất lớn nhất trên thế giới.

Cụ thể một số nghiên cứu đã dự báo đến cuối thế kỷ 21, mực nước biển dâng từ 0,5-1m, kéo theo khoảng 39% diện tích, 35% dân số Đồng bằng sông Cửu Long chịu ảnh hưởng. Theo đó, toàn bộ 13 tỉnh, thành phố tại đồng bằng sông Cửu Long đều có nguy cơ ngập, trong đó một số đô thị lớn, trung bình có nguy cơ ngập cao.

Để giảm thiếu sự tác động của biến đổi khí hậu lên khu vực đô thị, Tiến sỹ Hồ Công Đức (Trường Đại học Thương mại) nhấn mạnh việc quy hoạch đô thị được xem là một trong những biện pháp quan trọng. Đây là quá trình tổ chức không gian, kiến trúc, cảnh quan đô thị, hệ thống công trình hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội và nhà ở để tạo lập môi trường sống thích hợp cho người dân sống trong đô thị.

Do đó, quy hoạch đô thị thích ứng với biến đổi của khí hậu sẽ góp phần làm giảm tác động xấu của môi trường lên cuộc sống của người dân thành thị như ngập lụt, triều cường, bão, nhiệt độ tăng cao, hiệu ứng nhà kính, ô nhiễm không khí… Quy hoạch cũng tạo ra không gian xanh, hồ điều hòa tại khu đô thị, tạo nên môi trường sống trong lành cho người dân đô thị.

Trước những ảnh hưởng tiêu cực của biến đổi khí hậu đến khu vực đô thị, Phó trưởng Ban Kinh tế Trung ương Nguyễn Đức Hiển cho biết Nghị quyết 06 năm 2022 của Bộ Chính trị về “Quy hoạch, xây dựng, quản lý và phát triển bền vững đô thị Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045” xác định định hướng phát triển đô thị theo mạng lưới, phân bổ hợp lý, bảo đảm đồng bộ, thống nhất, cân đối; phát triển đô thị có chức năng tổng hợp với quy mô và dân số ở mức hợp lý theo hướng đô thị xanh, thông minh, thích ứng với biến đổi khí hậu, phòng chống thiên tai và dịch bệnh.

Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định 287/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch vùng Đồng bằng Sông Cửu Long thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050. Theo đó, mục tiêu đến năm 2030, tỷ lệ đô thị hóa của vùng đạt khoảng 42- 48%; định hướng phát triển hệ thống đô thị Đồng bằng Sông Cửu Long theo hướng phân bố hợp lý tại các vùng đô thị, dọc theo hành lang phát triển chính của vùng; mô hình đô thị sinh thái, nén, thích ứng biến đổi khí hậu.

Các chuyên gia, nhà khoa học khẳng định Trung ương và địa phương vùng Đồng bằng Sông Cửu Long phải chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên trong cải tạo nâng cấp và phát triển đô thị; rà soát, bổ sung và hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, quy hoạch, quản lý đầu tư phát triển đô thị trong bối cảnh gia tăng nguy cơ rủi ro từ biến đổi khí hậu; nâng cao nhận thức, tăng cường sự phối hợp giữa các bộ, ngành và địa phương trong điều hành, quản lý phát triển đô thị ứng phó với biến đổi khí hậu.

Ngoài ra, cần tăng cường hợp tác quốc tế trong việc quy hoạch đô thị ứng phó với biến đổi khí hậu để tạo thêm sức mạnh tài chính, tính khoa học, tính bền vững trong quy hoạch và xây dựng đô thị.

Phát triển đô thị bền vững vùng Đồng bằng Sông Cửu Long cần xác định biến đổi khí hậu và nước biển dâng là xu thế tất yếu, phải sống chung và thích nghi, biến thách thức thành cơ hội; trong đó, lấy tài nguyên nước là yếu tố cốt lõi, là cơ sở cho việc hoạch định chiến lược, chính sách, quy hoạch phát triển vùng, cần phải được quản lý tổng hợp trên toàn vùng và từng địa phương.

Trong giai đoạn 2021-2025, kế hoạch vốn ngân sách trung ương đầu tư cho hạ tầng giao thông vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) lên đến 86.000 tỷ đồng, chiếm khoảng 14% so với cả nước, tăng gấp 2,6 lần so với giai đoạn 5 năm trước.

Trong giai đoạn tiếp theo (2026-2030) theo tinh thần Nghị quyết 13-NQ/TW của Bộ Chính trị, dự kiến nguồn vốn đầu tư cho hạ tầng giao thông sẽ tiếp tục tăng.

Tuy nhiên, theo đánh giá của Bộ Giao thông Vận tải, hạ tầng giao thông chính là "điểm nghẽn" lớn nhất của vùng ĐBSCL. Hiện nay vùng này chỉ mới có 90km cao tốc và 30km đang xây dựng. Về đường hàng không: có 4 cảng hàng không nhưng năng lực khai thác còn rất yếu. Luồng tàu biển trọng tải lớn vào sông Hậu hiện nay chỉ mới đáp ứng cho tàu 10.000 tấn vơi tải ra vào. Đường thủy nội địa tuy là thế mạnh của vùng nhưng chưa được đầu tư khai thác đúng mức.

Do vậy, để tháo "điểm nghẽn" cho vùng này thì nguồn vốn từ ngân sách vẫn chưa đủ mà cần phải huy động thêm nguồn xã hội hóa, vốn viện trợ, vốn vay từ các tổ chức quốc tế.

Để có thể huy động thêm nguồn lực ngoài ngân sách phát triển hạ tầng giao thông cho vùng, Bộ GTVT đã đề xuất Chính phủ xây dựng thể chế chuyển từ hình thức BOT (đầu tư - vận hành - chuyển giao) sang hình thức O&M (nhà nước đầu tư xong thì nhượng quyền vận hành khai thác cho khối tư nhân). Trước mắt, Bộ đề xuất đầu tư theo hình thức O&M đối với 3 dự án cao tốc mà Quốc hội vừa thông qua (cao tốc Biên Hòa - Vũng Tàu, cao tốc Khánh Hòa - Buôn Ma Thuột, cao tốc Châu Đốc - Cần Thơ - Sóc Trăng).

Bên cạnh đó Bộ GTVT cũng đề xuất Chính phủ đẩy mạnh phân cấp, phân quyền cho các địa phương quản lý trên địa bàn để phát huy tinh thần chủ động, huy động được tối đa nguồn lực cho đầu tư kết cấu hạ tầng giao thông.

Bộ Giao thông vận tải cho biết, giai đoạn này số vốn đầu tư từ ngân sách trung ương cho vùng ĐBSCL tăng gấp 2,6 lần so với giai đoạn 2016- 2020. Riêng số vốn bố trí để đầu tư hệ thống đường cao tốc lên tới 42.647 tỷ đồng, chiếm 20% mức vốn đầu tư cho đường cao tốc của cả nước, gấp gần 14 lần so với giai đoạn 2016- 2020 (3.052 tỷ đồng).

Cũng theo Bộ Giao thông vận tải, trong giai đoạn 2026 - 2030, dự kiến sẽ tiếp tục triển khai đầu tư các tuyến cao tốc còn lại theo Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 2/4/2022 của Bộ Chính trị và quy hoạch được duyệt, gồm: cầu Cần Thơ 2, đoạn Rạch Giá - Bạc Liêu thuộc tuyến cao tốc Hà Tiên - Rạch Giá - Bạc Liêu, tuyến Hồng Ngự - Trà Vinh (không bao gồm đoạn An Hữu - Cao Lãnh)…

Về đường thủy, nâng cấp các tuyến kênh Mương Khai - Đốc Phủ Hiền, tuyến Hà Tiên - Rạch Giá - Cà Mau, tuyến sông Hàm Luông, tiếp tục kêu gọi đầu tư bằng nguồn vốn xã hội hóa các cảng thủy nội địa theo quy hoạch được duyệt.

Về hàng hải, kêu gọi đầu tư các cảng biển trong khu vực, đầu tư khu bến cảng đầu mối, cửa ngõ của vùng tại khu vực cửa Trần Đề. Về hàng không, tiếp tục đầu tư nâng cấp các cảng hàng không trong vùng. Về đường sắt, đầu tư xây dựng tuyến đường sắt kết nối TP.HCM với Cần Thơ.

Theo Bộ Giao thông vận tải, giai đoạn 2021 - 2025, kế hoạch vốn ngân sách trung ương đầu tư cho Vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) là 86.000 tỷ đồng, chiếm khoảng 22% so với cả nước để triển khai 27 dự án gồm:

Tiếp tục triển khai 13 dự án đang thực hiện sẽ hoàn thành trong giai đoạn 2021 - 2025 là: tuyến cao tốc Trung Lương - Mỹ Thuận - Cần Thơ, cầu Mỹ Thuận 2, cầu Rạch Miễu 2, xây dựng tuyến tránh TP. Cà Mau, TP. Long Xuyên, TP. Cao Lãnh, nâng cấp một số tuyến Quốc lộ 57, Quốc lộ 61B…, dự án luồng cho tàu biển lớn vào sông Hậu giai đoạn 2, dự án nâng cấp tuyến kênh Chợ Gạo giai đoạn 2…

Khởi công 14 dự án gồm: Dự án cao tốc Bắc - Nam phía Đông đoạn Cần Thơ - Hậu Giang - Cà Mau, dự án cao tốc Châu Đốc - Cần Thơ - Sóc Trăng, cao tốc Cao Lãnh - An Hữu, cao tốc Mỹ An - Cao Lãnh, cao tốc Chơn Thành - Đức Hòa nâng cấp tuyến Cao Lãnh - Lộ Tẻ - Rạch Sỏi, tuyến Nam Sông Hậu…, dự án phát triển hành lang vận tải thủy và logistics khu vực phía Nam, dự án nâng cao tĩnh không các cầu đường bộ cắt qua tuyến đường thủy… Các dự án này sẽ hoàn thành trong giai đoạn 2021 - 2025. Riêng các dự án quan trọng quốc gia, dự án cầu lớn sẽ cơ bản hoàn thành trong năm 2026.