Một thập kỷ trước, Facebook thông báo đổ tiền làm ứng dụng smartphone do di động là chìa khóa tăng trưởng của công ty, dù chưa trực tiếp tạo ra doanh thu đáng kể vào thời điểm ấy. Thông tin nằm trong bản cáo bạch để lên sàn Nasdaq. Vụ IPO của Facebook lớn nhất lịch sử công nghệ Mỹ. Với vốn hóa hơn 100 tỷ USD, Facebook ngay lập tức trở thành một trong những hãng công nghệ giá trị nhất hành tinh.

Dù vậy, trong vòng 3 tháng, cổ phiếu Facebook mất gần một nửa giá trị. Nhà đầu tư lo lắng những ngày huy hoàng mà Facebook đưa ra chỉ là “bánh vẽ”. 

Lịch sử cho thấy Facebook đã làm được. Ngày nay, Facebook lớn gấp 25 lần 10 năm trước xét theo doanh thu. Năm 2018, hơn 90% doanh số quảng cáo của hãng đến từ di động. Khi vốn hóa đạt đỉnh năm 2021, Facebook trị giá hơn 1.000 tỷ USD, phần lớn dựa vào sức mạnh của ứng dụng Facebook, Messenger, Instagram và WhatsApp.

Facebook đã đổi tên thành Meta. 6 lãnh đạo hàng đầu trong ngày IPO năm ấy nay chỉ còn 2, đó là đồng sáng lập kiêm CEO Mark Zuckerberg, COO Sheryl Sandberg.

Đối với các nhà đầu tư, tình thế tiến thoái lưỡng nan dường như đang lặp lại. Thị trường công nghệ đang thay đổi, Zuckerberg tiếp tục đặt cược vào một công nghệ xa vời: vũ trụ ảo (metaverse). Tháng 10/2021, ông cho biết Meta sẽ chi khoảng 10 tỷ USD để phát triển công nghệ xây dựng metaverse, một thế giới ảo nơi con người làm việc, giải trí thông qua headset.

Cũng như năm 2012, chưa có một mô hình kinh doanh nào tương tự từng tồn tại và không có gì chắc chắn tầm nhìn của Zuckerberg sẽ đi đúng hướng. Brian Yacktman, Giám đốc đầu tư YCG Investments, ví ván bài này giống như đi tìm mỏ dầu: bạn có thể trắng tay hoặc trở nên giàu sụ.

Tương lai mịt mờ của metaverser chỉ là một trong những lý do cổ phiếu Meta giảm 47% sau khi lập đỉnh tháng 9/2021. Cho đến nay, nó là cổ phiếu kém hiệu quả nhất trong số 6 hãng công nghệ Mỹ giá trị nhất. Quý IV/2021, lần đầu tiên người dùng Meta sụt giảm, trong khi chính sách quyền riêng tư mới của Apple ảnh hưởng lớn đến khả năng cung cấp quảng cáo mục tiêu.

Ngoài ra, Meta còn bị mất uy tín nghiêm trọng sau khi cựu nhân viên Frances Haugen rò rỉ tài liệu nội bộ, tố cáo Facebook nhận thức tác hại của các sản phẩm của mình, đặc biệt với giới trẻ, nhưng không khắc phục. Ông Yacktman vẫn nắm giữ cổ phiếu Meta song công ty của ông không mua thêm. Theo chuyên gia, làn sóng bán tháo phản ánh quan điểm của thị trường rằng metaverse giống như một “hố đen” hút tiền và không hơn gì một món đồ chơi của Zuckerberg. Trong khi đó, Facebook vẫn đứng thứ hai thị trường quảng cáo kỹ thuật số Mỹ, thị trường mà Insider Intelligence kỳ vọng sẽ tăng trưởng gần 50% lên 300 tỷ USD vào năm 2025.

IPO kỷ lục

Thập kỷ vừa qua, Facebook tự do “tung vó”. Vụ IPO năm 2012 của họ đã đi vào lịch sử. Facebook huy động 16 tỷ USD, trở thành vụ IPO lớn thứ ba đối với các công ty Mỹ, chỉ sau Visa năm 2008 và General Motors năm 2010. Vào thời điểm IPO, Facebook đã là tên tuổi thống trị thị trường Internet với hơn 500 triệu người dùng hàng ngày và 1 tỷ USD doanh thu mỗi quý. Định giá của Facebook tăng vọt trên thị trường thứ cấp. 

Do lỗi kỹ thuật, cổ phiếu Facebook gần như giữ nguyên giá trong ngày đầu giao dịch, để rồi giảm 19% trong hai ngày tiếp theo. Chỉ đến tháng 8/2013, cổ phiếu Facebook mới hồi phục về mức IPO (38 USD). Kevin Landis, Giám đốc đầu tư của Firsthand Capital Management, chứng kiến toàn bộ drama từ văn phòng tại San Francisco, cách trụ sở Menlo Park của Facebook khoảng 20 dặm.

Công ty của ông mua cổ phiếu Facebook trên thị trường tư nhân vào năm 2011, một quyết định mà ông đánh giá là thông minh cho đến khi cổ phiếu sụp đổ sau IPO. Ông vẫn nắm giữ khoản đầu tư cho đến năm 2014, khi cổ phiếu hồi phục và giao dịch quanh giá 70. Một quỹ khác của ông bắt đầu mua cổ phiếu Facebook khi giá ở quanh mức 20 và ông giữ cho đến khi chạm mốc 200 khi dịch Covid-19 khởi phát.

“Phép tính rất đơn giản: Facebook sẽ là một nền tảng quảng cáo mạnh mẽ”. Mô hình có thể so sánh duy nhất là Google. Facebook có thể là một phần đáng kể của Google. Dù vậy, bản thân ông Landis lại chưa bao giờ mở Facebook cá nhân vì ông lo ngại quyền riêng tư. “Tôi đã phá vỡ quy tắc riêng của mình: đầu tư vào một thứ tôi nghĩ sẽ vĩ đại nhưng không tự mình tham gia”.

Đó thực sự là một món hời. Vào cuối năm 2013, quảng cáo di động chiếm 45% doanh thu quảng cáo của Facebook, tăng từ 11% năm 2012. Từ năm 2013 đến 2018, tăng trưởng doanh thu của Facebook trung bình 50% mỗi năm.

Cỗ máy mạnh mẽ tới mức dường như không tin tức xấu nào có thể ảnh hưởng đến tài chính của Facebook. Sau khi ông Donald Trump thắng cử Tổng thống Mỹ năm 2016, Zuckerberg liên tục giảm nhẹ vai trò của mạng xã hội trong việc phán tán thông tin sai sự thật và can thiệp bầu cử từ Nga. Năm 2018, bê bối Cambridge Analytica nổ ra, báo chí đưa tin doanh nghiệp này đã truy cập dữ liệu của 87 triệu người dùng Facebook và dùng nó để hỗ trợ quảng cáo mục tiêu của ông Trump trong cuộc bầu cử.

Gần đây nhất, lời tố giác của bà Haugen cuối năm ngoái cùng hàng loạt bài báo trên Thời báo Phố Wall lẫn các hãng tin khác đã nêu chi tiết Facebook chỉ tập trung vào tăng trưởng mà bỏ qua những hậu quả tiêu cực của nó.

“Cảm xúc hỗn loạn vô cùng”

Hành vi của Facebook dẫn tới vô số cuộc điều tra của chính phủ. Các quan chức liên tục bị gọi đến làm chứng trước Quốc hội Mỹ. Tháng 9/2021, một số nhà lập pháp Mỹ cáo buộc công ty làm theo “cẩm nang” của các hãng thuốc lá, đó là “thúc đẩy một sản phẩm họ biết là có hại đối với sức khỏe của người trẻ tuổi”, theo lời của Thượng Nghị sỹ Ed Markey.

Hồ sơ của bà Haugen trùng khớp với giai đoạn cuối của thị trường lên đối với Facebook. Ngành công nghiệp nói chung đã gần đạt đỉnh và bắt đầu đi xuống từ tháng 11 năm ngoái trước nỗi lo lạm phát, lãi suất tăng. Với cổ đông Meta, ngày tồi tệ nhất được ghi nhận là vào tháng 2. Cổ phiếu Facebook giảm 26% sau khi công ty dự báo doanh thu yếu kém và có thể thiệt hại 10 tỷ USD do những thay đổi quyền riêng tư của Apple trên iOS.

Không còn là những ngày mở rộng thần tốc như vài năm trước, Facebook nay đối mặt với nguy cơ doanh thu sụt giảm trong quý II giữa áp lực lạm phát và cuộc chiến Nga – Ukraine cũng như sự nổi lên của TikTok, nền tảng video ngắn đến từ Trung Quốc.

David Golden, đối tác tại hãng nghiên cứu Revolution Ventures, nhận định, Meta không rơi vào thảm họa diệt vong hay sẽ phá sản hay cạn tiền. Nó chỉ là một câu chuyện không mấy hấp dẫn trong tương lai gần. Khả năng bám sát thị trường của Facebook đã bị ảnh hưởng từ những đối thủ thay thế trên không gian mạng xã hội và các kênh khác.

Zuckerberg, 38 tuổi, người vẫn duy trì quyền kiểm soát với công ty và ban quản trị, không còn nói nhiều về mạng xã hội hay quảng cáo di động những ngày này. Thay vào đó, ông toàn tâm toàn ý với metaverse và bộ phận Reality Labs của Meta. Bộ phận lỗ gần 3 tỷ USD trong quý I và chỉ mang về 695 triệu USD, chủ yếu nhờ headset VR.

Tháng trước, ông thừa nhận, phải đến khi các sản phẩm thực sự có mặt trên thị trường và mở rộng quy mô, còn thị trường đủ lớn, vũ trụ ảo mới đóng góp doanh thu hay lợi nhuận đáng kể cho công ty. Ông kỳ vọng những năm 2030 sẽ vô cùng thú vị và quyết tâm đặt nền móng cho ngày đó.

Landis, người đã không nắm giữ cổ phiếu Facebook trong vòng 2 năm, cho rằng ông sợ hãi hơn là phấn khích trước tầm nhìn của Zuckerberg và xem sự chìm đắm trong thế giới ảo là “vô cùng lạc hậu”. “Tôi hi vọng nó sẽ không chiếm dụng mà chỉ nâng cấp cuộc sống của mọi người”.

Xét tới việc Facebook hiểu rõ về người dùng và những gì công chúng biết được về cách xử lý dữ liệu và quyền riêng tư của Facebook những năm gần đây, ông Landis không tin rằng Meta sẽ làm điều đúng đắn. “Không thể nhìn vào công ty này mà không có cảm xúc hỗn loạn về nó”, ông nói.

Du Lam