Độc giả phản hồi giờ giảng của GS Ngô Bảo Châu

Nguyên nhân là gì?

Tôi không phải nhà giáo dục, cũng không phải nhà đạo đức, ngôn ngữ học mà đơn giản chỉ là người dân Việt bình thường, thấy mình có trách nhiệm nói lên những suy nghĩ của mình để xã hội ta sớm tìm ra con đường chấn hưng giáo dục nói riêng và xã hội nói chung. Bài viết không nên nhìn nhận ở việc trao đổi học thuật mà chỉ là ý kiến cá nhân theo hiểu biết chung của xã hội mà thôi.

Chúng ta đều khẳng định và thừa nhận: nhân cách con người phần lớn do giáo dục mà nên, hay nói cách khác giáo dục có ý nghĩa quyết định đến việc hình thành nhân cách con người. Các yếu tố khác như văn hóa, phong tục, tập quán, tôn giáo, môi trường sống... xin được tạm thời chưa đề cập.

Giáo dục con người được thực hiện trong suốt quá trình nhận thức của một con người thông qua quá trình học tập; vậy học cái gì, bao giờ học, động cơ học là gì?

Trước hết chúng ta bắt đầu từ quá trình hình thành nhận thức của con người: Cổ nhân nói "con người sinh ra tính bản thiện", nhưng Cổ nhân cũng nói "con người sinh ra tính bản ác" ai đúng nhỉ?

Trong triết học chúng ta đều hiểu "tồn tại là sự thống nhất của hai mặt đối lập" nếu coi "thiện" và "ác" là hai mặt của một thể thống nhất thì trong thiện có mầm của ác, trong ác có mầm của thiện, thuộc tính nào phát triển phụ thuộc vào chất lượng giáo dục và khả năng nhận thức của mỗi con người cụ thể.

Không có gì là cân bằng tuyệt đối, con người khi ra đời vừa có thuộc tính "con" và thuộc tính "người". Tôi nghĩ: ban đầu thì thuộc tính "con" nhiều hơn, điều này được thể hiện qua rất nhiều hiện tượng, ví dụ: khi trẻ em chơi với nhau chúng sẵn sàng cào cấu, tranh giành thức ăn, đồ chơi... có lẽ xuất phát từ bản năng sinh tồn tự nhiên của con người, càng lớn lên, được giáo dục, nhận thức nâng lên thì tính cá nhân giảm dần và tính cộng đồng cao lên. Các nhà tâm lý học cũng cho rằng nhân cách của trẻ hình thành về cơ bản trước năm 12 tuổi.... Nói điều đó để thấy rằng việc giáo dục nhân cách cho giai đoạn thiếu niên là vô cùng quan trọng.

Học cái gì?

Nhu cầu nhận biết của con người đối với thế giới xung quanh là tất yếu, học chính là quá trình nhận biết thế giới xung quanh, mà kết quả của nó là hình thành nên kiến thức, kỹ năng và nhân cách... của con người. Chúng ta cần nhận thức học với một nghĩa rộng lớn hơn, cũng có thể nói học có hai nội dung cơ bản đó là: học làm người và học lấy kiến thức.

Xuất phát từ quá trình hình thành nhận thức và nhân cách của trẻ, theo tôi trong giai đoạn thiếu niên nên coi trọng nội dung học làm người hơn, hay "tiên học lễ hậu học văn" cần được coi trọng.

Nội dung học lấy kiến thức chỉ nên dừng ở dạy những kiến thức cơ bản nhất làm cơ sở, nền tảng cho quá trình nhận thức của trẻ ở lớp tuổi thanh niên. Chúng ta đều biết trẻ em ngày nay phải học nhiều quá và vô lý: khi ở cấp 1, có kiến thức chúng ta bắt học 30 tiết thì lớp 8 hoặc lớp 9 các cháu chỉ cần học một buổi. Điều này các nhà giáo dục biết rõ hơn - khi viết chương trình học cho các cháu cần đặc biệt coi trọng ý kiến các thầy, cô - người biết rõ nhất nên dạy cái gì, ở tuổi nào?

Tôi nhớ lại câu nói "trẻ em như búp trên cành, biết ăn, biết ngủ, biết học hành là ngoan" giáo dục thể chất, giáo dục nhân cách quan trọng hơn rất nhiều. Chúng ta tự hào chúng ta có một đứa trẻ học giỏi, sao chúng ta lại không đáng tự hào hơn khi con mình có thể chất tốt, có nhân cách...kiến thức các cháu phải học và bổ sung cả đời, nhưng một nhân cách què quặt, thể chất yếu đuối thì đã làm hại các cháu mãi mãi.

Ai có trách nhiệm giáo dục?

Phải xác định học lấy kiến thức thì nhà trường là cơ bản, điều đó quá rõ nhưng các bậc phụ huynh cũng nên hiểu: đá bóng, xem tivi, đọc sách.... cũng là học, chỉ có điều mức độ tích lũy nhận thức có khác nhau, cho nên cần hợp lý thời gian học. Giáo dục nhân cách tại trường nên chú trọng giáo dục ý thức chấp hành pháp luật, ý thức cộng đồng.

Tôi hoàn toàn ủng hộ quan điểm của GS Châu: gia đình giáo dục và quyết định đến việc hình thành nên nhân cách trẻ: không quá khi nói: bố mẹ như thế nào, con sẽ như thế, để thấy vài trò của gia đình trong việc giáo dục nhân cách. Vậy, giáo dục cái gì?

Có nhiều nội dụng, trong phạm vi bài viết, tôi xin đi vào một nội dung cá nhân thấy quan trọng nhất: đó là giáo dục tính cộng đồng, điều đó nghe có vẻ xa xôi, mơ hồ quá! Không, thưa độc giả: tha hóa trong xã hội ngày hôm nay chính là do ý thức cộng đồng kém của chúng ta. Trong cộng đồng Việt chúng ta hiện nay, hầu hết các thói xấu có nhiều hiện tượng xuất phát từ ý thức cộng đồng kém.

Trẻ em dần phải biết rằng: điều chúng muốn, đứa trẻ khác cũng muốn, điều chúng làm sẽ ảnh hưởng đến mọi người xung quanh như thế nào, chúng phải được dạy về cách ứng xử... Đây là cái yếu nhất của đa số gia đình, vì thương con chúng ta vô tình biến chúng thành kẻ khôn lỏi, ích kỷ, vì chiều con chúng ta biến chúng thành kẻ lười biếng, cả trong suy nghĩ... Ở nước ngoài các cháu và gia đình rất tự hào khi các cháu có thành tích khi tham gia sinh hoạt cộng đồng.

Cần thay đổi nhận thức

Lứa tuổi thiếu niên ta không đề cập đến động cơ học tập mà cần động viên khuyến khích, nêu gương cho các cháu tinh thần thái độ học tập. Nhưng cuối những năm THPT và ĐH thì động cơ học tập lại vô cùng quan trọng.

Ở đây cần thay đổi nhận thức từ những người làm cha làm mẹ và những người quản lý xã hội: cứ có phải tốt nghiệp THPT vào ĐH mới là học... Quan trọng là các cháu biết mình có năng lực gì, mong muốn làm gì, tính thực tế của việc học.... Tình trạng thầy không ra thầy thợ không ra thợ, lãng phí của cải xã hội, nhưng cái mất to lớn hơn là thời gian và cơ hội của các cháu bị bỏ phí.

Người nông dân có hạnh phúc không? Có chứ... Người ta hạnh phúc tức là người thấy thỏa mãn với những gì họ đang có, và có ý nghĩa với gia đình, cộng đồng mà mình là thành viên; thế thì tại sao: con mình chỉ có thể trở thành người nông dân hạnh phúc, lại bắt các cháu trở thành ông kỹ sư bất hạnh.

Có lẽ thời điểm này, đã đến lúc chúng ta nên cân nhắc lại một cách thật nghiêm túc việc chúng ta giáo dục cho thanh niên: sống phải có lý tưởng, phải cống hiến, phải hỏi tự hỏi mình "đã làm gì cho xã hội...." hay "Đời người chỉ sống có một lần..." ...Tôi không phản đối ước muốn tốt đẹp đó, xong đó chỉ là sáo rỗng, hô khẩu hiệu.

Không biết những người có vị trí cao trong xã hội có lý tưởng gì không, còn tôi - tôi chỉ muốn mình là người lao động chân chính.

Xã hội văn minh là xã hội thừa nhận, tôn trọng tính tư hữu, xong cũng rất đề cao và khuyến khích tính cộng đồng của người dân. Xin được kết thúc bài viết ở câu nói của GS Châu nói: "Tôi không muốn dùng từ cống hiến mà dùng từ lao động chân chính, khi nói về công việc của mình...."

Rất ít người làm được như GS Châu, nhưng ai cũng có thể trở thành người lao động chân chính!

• Nguyễn Hữu Huấn (184 Mai Anh Tuấn, Thành Công, Ba Đình, Hà Nội)