Hành trình tìm sự thật của các thanh sát viên vũ khí hóa học

Trong lần cuối cùng có mặt ở Syria trước đó, họ đã bị bắn và nhận được những lời dối trá. Vậy một thanh sát viên vũ khí khi làm việc ở Syria phải đối mặt với những gì?

Các thanh sát viên vũ khí hóa học chỉ có vài giờ để thu thập bằng chứng ở Syria.

Nếu tất cả diễn ra theo đúng kế hoạch thì thế giới sẽ được nghe rất nhiều thông tin về các thanh sát viên quốc tế ở Syria trong những ngày tới đây. Một nhóm của Liên Hợp Quốc đứng đầu bởi Ake Sellstrom trở lại Damascus nhưng họ sẽ thực hiện công việc của mình như thế nào?

Tháng trước, Ake Sellstrom và nhóm của ông gồm 20 thanh sát viên vũ khí đã điều đình được một lệnh ngừng bắn giữa các bên tham chiến ở Damascus và lên đường tới Mou'adamiya thuộc vùng ngoại ô Ghouta để kiểm tra các thông tin về vụ tấn công vũ khí hóa học. Nhưng ngay sau khi tiến vào Vùng Đất Không Người thì tiếng súng bắt đầu nổ.

"Chúng tôi gặp một số tay bắn tỉa từ các cửa sổ - cửa sổ của những chiếc xe bọc thép gần như vỡ vụn", ông kể lại. "Chúng tôi được bên an ninh làm việc cùng khuyến cáo rằng thực tế này xảy ra thường xuyên".

Nhóm của Sellstrom đã chuyển sang một xe bọc thép khác và cuối cùng cũng đến được hiện trường để thu thập bằng chứng. Tình tiết này cho thấy một kiểu quyết tâm mà Tim Trevan, một cựu thanh sát viên vũ khí của Liên Hợp Quốc ở Iraq, khẳng định là một trong những yêu cầu của công việc. Ở Iraq thời Saddam Hussein, các quan chức đôi lúc nói với Trevan và các đồng nghiệp của ông những lời cực kỳ dối trá.

Một lần, nhóm thanh sát viên Liên Hợp Quốc ở Iraq phải cắm trại bên ngoài Bộ Nông nghiệp suốt 3 tuần trước khi họ được phép vào trong tòa nhà. Lúc đó, các tài liệu họ muốn chứng kiến đã bị ăn trộm, nhưng các thanh sát viên có thể nhìn thấy đồ đạc và các tủ hồ sơ bị di chuyển - khiến họ càng nghi ngờ thêm.

Nhưng quyết tâm không để bị lừa gạt và kiên trì đòi tiếp cận các địa điểm cần thiết mới chỉ là khởi đầu công việc.

Khi các thanh sát viên làm việc với một đất nước đang có chiến tranh, họ cần ở đội ngũ của mình rất nhiều kỹ năng, thậm chí có những kỹ năng không liên quan gì đến các vũ khí hủy diệt hàng loạt.

Trevan nhớ lại một danh sách dài các chuyên gia mà ông muốn có trong đội của mình - một kỹ sư dân dụng để kiểm tra liệu các tòa nhà mà ông tiến vào có an toàn về mặt cấu trúc hay không, một chuyên gia thiết bị nổ để kiểm tra bom mìn chưa nổ, và những người có thể chăm lo an ninh cá nhân cho ông. Chỉ khi an ninh được đảm bảo thì bạn mới có thể tìm hiểu được thực tế tại địa điểm thanh sát.

Nếu các thanh sát viên điều tra một hiện trường được cho là đã xảy ra một vụ tấn công bằng vũ khí hóa học, các mẫu cần phải được thu thập từ cơ thể người, đất và nguồn cung nước. Bằng chứng sau đó cần được ghi lại một cách kỹ càng và cất trữ để đảm bảo độ tin cậy.

Các chuyên gia y tế được yêu cầu phải ghi lại thông tin xác thực từ các bác sĩ địa phương đã chữa trị cho những người bị thương. Nắm được những tác động của hóa chất và cách thức chúng phát tác trong cơ thể người là yếu tố quyết định ở giai đoạn này.

Công việc thanh sát vũ khí hóa học tại Iraq năm 1991.

Khi một nhóm thanh sát điều tra một chương trình vũ khí hóa học tổng thể, cũng sẽ phải có một kỹ sư hóa chất và một nhà hóa học công nghiệp hiểu cách thức biến hóa chất thành vũ khí. Họ có thể phải xác định mục đích thực sự của một cơ sở công nghiệp - liệu cơ sở đó có được thiết kế để sản xuất số lượng lớn các hóa chất cho một chương trình vũ khí hay không. Sau đó, họ cần ai đó có thể xác định vũ khí được dùng để phóng các hóa chất là đạn pháo, rocket, đầu nổ tên lửa hay bom.

Nhưng đó chưa phải là tất cả. Ở Iraq, Trevan phải đối mặt với một trò mà ông gọi là "lừa đảo và rút chạy".

"Iraq đưa ra một tuyết bố mà chúng tôi không tin, vì vậy chúng tôi phải đưa ra được bằng chứng chứng minh họ sai, và sau đó họ bèn trao cho chúng tôi một câu chuyện mới", ông kể.

Trong những tình huống như vậy, khi lòng tin bị mất đi, theo Trevan, các chuyên gia cần phải nghiên cứu những tài liệu có từ hàng chục năm trước. Điều này đòi hỏi thêm nhiều kỹ năng nữa. "Bạn cần những người là chuyên gia về tài liệu xuất khẩu, vì vậy bạn có thể tìm các công ty cung cấp và hỏi họ nước nào đã nhập khẩu", ông cho biết.

Khi lần theo dấu vết giấy tờ, nó cũng giúp biết một tài liệu được cho là từ năm 1970 có thực sự đã 40 năm tuổi rồi không, hay chỉ vừa mới được soạn hôm qua. Và đây là điểm mà các chuyên gia pháp lý có mặt.

Các nhà điều tra thường phải thực hiện nhiều cuộc phỏng vấn khác nhau, vì vậy một nhóm thanh sát cũng sẽ cần đến các phiên dịch viên đáng tin cậy làm việc cùng những người có kỹ năng về kỹ thuật xét hỏi và tâm lý ngôn ngữ cử chỉ.

Đối với Trevan, các chi tiết nhỏ có thể là mấu chốt dẫn tới sự thật. Ở Iraq, họ hỏi nhiều về ngày tháng, về đồng nghiệp và thậm chí cả màu sơn trên tường phòng thí nghiệm.

Khi tính đến ảnh hưởng của những hoạt động thanh sát lên bản thân và các đồng nghiệp của mình, Tim Trevan cho biết công việc của họ không gây chấn thương như của các quân nhân. Nhưng sau đó thì mỗi người một khác. "Nó làm thay đổi nhiều thứ. Có một cái giá về tâm lý". 

Ake Sellstrom nhất trí như vậy và lo lắng về tác động mà ông có thể gặp phải trong vai trò của một người chồng và một người cha. Nhưng ông nghĩ kết quả đạt được cũng đáng với những rủi ro gặp phải ở Syria lần trước. "Giờ đây chúng tôi có bằng chứng có thể trụ vững trước tòa án, bằng chứng rằng vũ khí hóa học đã được sử dụng ở Syria".

Thanh Hảo (Theo BBC)