Trong nhiều thế kỷ tồn tại và phát triển của nền văn minh Chăm Pa, người Chăm đã để lại trên dãy đất miền Trung nhiều công trình kiến trúc, nghệ thuật gồm các thành quách, đền tháp, thánh đường, thánh địa... Với những biến động lịch sử trong nhiều thế kỷ mà đến nay chỉ còn lại là những di tích văn hóa.
Trong động Phong Nha thuộc Di sản Thiên nhiên Thế giới Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng (huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình), trên một vách đá nằm sâu trong hang còn lưu giữ nhiều dòng chữ cổ được cho là của người Chăm.
Theo nhiều nguồn tài liệu được ghi chép và trích dẫn lại (như Phong Nha - đệ nhất kỳ quan của tác giả Đặng Đông Hà sưu tầm, biên soạn và bài nghiên cứu Phong Nha - Kẻ Bàng kho tàng những giá trị khoa học xã hội và nhân văn của tác giả Trần Thanh Toàn in trong cuốn Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng tiềm năng và triển vọng - Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng xuất bản 2004), vào cuối năm 1899, giáo sĩ Léopold Cadière chỉ bằng một chiếc thuyền độc mộc của người dân bản địa đã len lỏi vào sâu trong động Phong Nha đến hơn 600 mét.
Tại điểm cuối của động, ông phát hiện trên một vách đá có văn bia gồm 97 chữ và một số di tích như bàn thờ, bệ thờ, gạch nung, mảnh gốm và sành, đĩa… Sau chuyến đi đó, ông đã viết lại những gì ông đã chứng kiến, như sau:
"Bên phải lối vào động, có một bàn thờ bằng gạch của người Chiêm Thành do người An Nam trét lại. Có một bức tượng đá để trên bàn thờ, cẳng chân xếp với nhau có hình chữ Vạn trước ngực, khăn cuốn đầu che kín gáy".
Ông cho rằng Động Phong Nha có thời kỳ là một nơi thờ tự linh thiêng nên còn gọi là Chùa Hang. Ông còn đọc được một chữ trong số 97 chữ khắc là "Capimala".
Tháng 12 năm 1899, sau đợt thám hiểm Phong Nha, Cadiere viết thư cho Trường Viễn đông bác cổ khẳng định; “Những gì còn lại đó đều rất qúy giá đối với sử học. Giữ nó là giúp ích không ít cho khoa học”.
Phát hiện của giáo sĩ Léopold Cadière đã thôi thúc nhiều nhà sử học, khoa học xã hội, ngôn ngữ học… trong, ngoài nước đã đến hang Bi Ký nghiên cứu và mong muốn giải được ý nghĩa của những dòng chữ bí ẩn, nhưng cho đến nay vẫn chưa có lời giải đáp thuyết phục nào.
Tháng 7/2015, một nhóm chuyên gia về ngôn ngữ học của Trường Viễn Đông Bác Cổ (École Francaise d’Extrême-Orient, Pháp) đã tới động Phong Nha nghiên cứu các văn bia trong khu vực hang Bi Ký. Qua khảo sát và nghiên cứu bước đầu, giáo sư Arlo Griffiths cho biết, hiện vẫn chưa thể biết được chữ viết trên văn bia có nội dung gì mặc dù họ khẳng định là chữ viết ở văn bia này là của người Chăm và nhận định văn bia được viết vào những năm đầu của thế kỷ XI (cách đây khoảng 1.000 năm).
Các nhà thám hiểm và học giả người Pháp, Anh cũng tìm đến đây và phát hiện thêm nhiều di vật Champa như tượng đá, tượng Phật, đá, gạch Champa, bài vị, mảnh gốm...
Tháng 7/ 1995, giáo sư Trần Quốc Vượng và nhóm cộng tác viên ở Viện Khảo cổ học Hà Nội qua nghiên cứu và khảo sát động Phong Nha nhận định động Phong Nha có dấu hiệu là một di tích khảo cổ học vô cùng quan trọng. Các dấu tích ở hang Bi Ký cho thấy rất có thể đây là một thánh đường Champa từ thế kỷ 9 - 11.
Giáo sư sử học Trần Quốc Vượng nhận định, về niên đại, đây là một vùng thánh địa Phật giáo Bắc Chăm pa, khoảng thế kỷ IX đến đầu thế kỷ X, nếu đó đúng là chữ “capimala” thì có liên quan tới Phật giáo (tên của một vị La Hán, tổ thứ 13 trong Phật giáo).
Tháng 3/2008, một đoàn nghiên cứu của các nhà khoa học của Việt Nam (gồm các Tiến sĩ Thành Phần, Trần Đình Lâm) và Nhật Bản (gồm các Giáo sư, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Takashima Jun, Sawada Hideo, Shine Toshihiko thuộc Viện Nghiên cứu Ngôn ngữ văn hóa châu Á và châu Phi) đã phát hiện rằng những dấu tích văn tự trong động Phong Nha là theo dạng Sanskrit phối hợp với dạng chữ Chăm cổ.
Trong bài nghiên cứu về “Phật giáo Chăm pa và vị trí của vùng đất Quảng Bình dưới triều đại Indrapura (thế kỷ IX-X)”, ông Nguyễn Hữu Thông cho rằng, những phát hiện mới của nhóm nghiên cứu Việt - Nhật đã hé lộ nhiều thông tin đáng quan tâm nhằm làm rõ thêm di tích Phật giáo Chăm trong thạch động thuộc Di sản Thiên nhiên thế giới Phong Nha - Kẻ Bàng.
“Tuy nhiên, để có thể công bố bản dịch nghĩa chính xác, cần có thời gian giải mã những yếu tố Chăm cổ kết hợp trong lớp văn tự mà hiện nay không còn mấy ai hiểu thấu đáo”, ông Thông cho biết.
Như vậy cho tới nay, sau gần 130 năm, từ ngày các ký tự ở hang Bi Ký được phát hiện trên vách đá trong động Phong Nha, đến nay, vẫn là điều bí ẩn.
Việc tìm lại bóng dáng của một thời hoàng kim đã mất của nền văn minh Chămpa là một việc làm cần thiết, nhằm khôi phục lại bức tranh rực rỡ một thời huy hoàng của nền văn minh Chămpa.
.svg){kind=icon}
