Chuyện ít biết về lịch sử thăng trầm của biệt thự 'Nhà danh nhân'

Vào khoảng 11h ngày 23/10, khu nhà số 65A phố Nguyễn Thái Học, Đống Đa, Hà Nội đột nhiên phát hỏa. Đây được biết là nơi ở của 20 hộ dân toàn văn nghệ sĩ, trí thức Hà Nội, nhưng ít người biết đến quá khứ “lừng danh” của căn biệt thự cổ này.

Những cư dân đặc biệt

Khu nhà 65 Nguyễn Thái Học hiện nay vốn là ngôi biệt thự của cụ Cự Lĩnh, một chủ thầu khoán lớn của Hà Nội thời thuộc Pháp. Ngôi biệt thự được xây dựng theo kiến trúc Pháp với kết cấu 3 tầng, mỗi tầng có 4 phòng riêng biệt. Sau giải phóng Thủ Đô, biệt thự trở thành cơ quan của Hội Mỹ thuật Việt Nam, sau là chỗ ở của các anh em văn nghệ sỹ.

Theo báo Thể thao Văn hóa, năm 1994, TS Đào Ngọc Nghiêm, nguyên KTS trưởng TP Hà Nội là người trực tiếp tham gia xây dựng đề án "Quản lý quỹ nhà biệt thự TP Hà Nội" trình UBND Thành phố.

Theo đó, Văn phòng KTS trưởng kiến nghị, UBND Hà Nội phải giữ lại không bán trên 500 biệt thự có giá trị. HĐND TP Hà Nội lần thứ 17 đã thông qua Đề án Quản lý quỹ nhà biệt thự, trong tổng số gần 1.000 ngôi biệt thự cổ Hà Nội chỉ giữ lại 173 căn, số còn lại sẽ bán. Nếu không có các biện pháp quản lý chặt chẽ, có thể Hà Nội sẽ mất đi không gian kiến trúc đặc trưng.

Trong số này, chỉ riêng biệt thự 65 Nguyễn Thái Học đã có một lịch sử thăng trầm. Lớp văn nghệ sỹ cao tuổi ở Hà Nội gọi đây là "Nhà danh nhân", bởi ngôi biệt thự 3 tầng này mang trong mình cuộc sống và số phận những tên tuổi làm rạng danh cho nền văn nghệ Việt Nam. Trong hơn nửa thế kỷ đã có nhiều kiệt tác ra đời từ địa chỉ này.

Căn nhà số 65A Nguyễn Thái Học

Cư dân của nhà 65 Nguyễn Thái Học là các hoạ sỹ Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm, Trần Đông Lương, Mai Văn Hiến, Văn Giáo, nhà điêu khắc Song Văn, Huỳnh Văn Gấm, Nguyễn Văn Lý, nhạc sỹ Đỗ Nhuận, nhà văn Nguyễn Đình Thi, Vũ Tú Nam... ngoài ra còn có những người từng đến rồi đi như nhà điêu khắc Diệp Minh Châu, hoạ sỹ Dương Bích Liên, nhà văn Nguyễn Văn Bổng....

Đây từng là xưởng hoạ, đồng thời là gallery và chỗ ở của hoạ sỹ Song Văn, ông là người dựng tượng Bác Hồ đặt ở hai đầu Tổ quốc và là một cuốn cẩm nang sống về các dân tộc trên lãnh thổ Việt Nam.

Sân sau là phòng của họa sỹ Mai Văn Hiến. Ông từng đoạt nhiều giải thưởng của mỹ thuật nước nhà và là cây biếm hoạ có tiếng. Mỗi Tết Trung Thu, hoạ sỹ lại làm thiết kế sân khấu cho lũ trẻ trong nhà vui chơi, có nhạc sỹ Đỗ Nhuận đệm đàn và nhà điêu khắc Nguyễn Văn Lý góp cỗ bằng mâm nho chín hái từ giàn nho trước căn buồng ở dãy nhà phụ của mình.

Rồi cố danh họa Nguyễn Phan Chánh ở trên gác 2, cụ điềm đạm, sống thong dong thư nhàn như một nhà nho, và hầu như không tham gia vào những cuộc tranh luận om sòm của đám hoạ sỹ đàn em trong nhà; rồi phòng của cố nhạc sỹ Đỗ Nhuận, ông Tổng Thư ký Hội Nhạc sĩ Việt Nam suốt mấy chục năm.

Cũng có phòng của cặp vợ chồng ông bà Vũ Tú Nam chỉn chu và hiền lành (trước đây là của nhà văn Nguyễn Đình Thi). Ông là Tổng biên tập báo Văn Nghệ -Tổng Thư ký Hội Nhà Văn Việt Nam, bà là Tổng biên Tập báo Phụ nữ Việt Nam.

Gác 3 là nơi cư trú những nhân vật đặc biệt của hội họa Việt Nam. Người đầu tiên là danh hoạ Nguyễn Tư Nghiêm, ông là một trong Tứ Trụ của hội hoạ Việt Nam hiện đại. Người trong khu nhà thường chỉ nhìn thấy ông 2 lần/ngày: khi hoạ sỹ xách xe đạp đi làm buổi sáng và 10h đêm ông xuống tầng 1 lấy nước.

Căn phòng đã có cửa, ông còn làm thêm bên ngoài một bức liếp, không ai biết ông ăn uống, nấu nướng, vẽ gì bên trong. Khi về già, ông kết bạn với hoạ sỹ hoạt hình Thu Giang - con gái nhà văn Nguyễn Tuân. Nghe nói vẫn còn một số tranh của hoạ sỹ vẽ ngày xưa vẫn được cất trong căn phòng ấy.

Phòng của cố hoạ sỹ Văn Giáo trên gác 3 là người vẽ nhiều nhất về Bác Hồ, ông có những bức tranh phong cảnh rất nuột nà trong trẻo. Phòng của gia đình hoạ sỹ Trần Đông Lương, nổi tiếng với tranh thiếu nữ (lụa và phấn màu), ông dành gần trọn cuộc đời để thể hiện vẻ đẹp ý nhị và thanh cao của các thiếu nữ Hà Thành, có hơn 500 bức tranh nhan sắc của ông theo các nhà sưu tập đi khắp nơi trên thế giới.

Danh họa Nguyễn Sáng, một trong những cây đại thụ của hội hoạ Việt Nam cũng từng sống ở địa chỉ này. Nguyễn Sáng là "cây rượu" số một của nhà 65 (và của cả Hội mỹ Thuật Việt Nam), từ sáng sớm đến đêm khuya hầu như đều thấy ông ngất ngư với chén rượu.

Ông hay ngồi uống một mình trong quán nghèo đầu phố Sinh Từ, hoặc cùng bạn bè lập "Quần Anh hội" trong căn phòng 10m2 của mình. Hoạ sỹ có câu "sư tử chỉ đi một mình", và quả thật ông là người cô đơn. Đôi khi, thanh niên trong nhà 65 thường phải bế ông lên tận phòng khi ông uống say về nằm dưới cổng ra vào.

Hoạ sỹ Nguyễn Sáng lấy vợ năm 60 tuổi. Cô dâu trẻ, mong manh vì bị bệnh tim. Hôm cưới, chú rể rầu rầu ôm hoa một mình chào bạn bè ở sân 51 Trần Hưng Đạo, vì cô dâu bị ngất. Một thời gian sau, vợ hoạ sỹ qua đời vì bệnh nặng, ông chỉ biết gửi mối tình với người vợ trẻ bạc mệnh vào những bức chân dung vẽ theo trí nhớ. Sau này hoạ sỹ mất trong Sài Gòn, một người họ hàng của người vợ đến ở căn phòng này.

Nhà 65 là nơi lui tới của giới văn nghệ sỹ thời bấy giờ: Trần Dần, Nguyễn Bính, Nguyễn Tuân, Văn Cao, Dương Bích Liên, Bùi Xuân Phái, Trần Văn Cẩn... thường tìm đến đây để bộc bạch nỗi lòng và những tâm sự của mình. Nhà 65 có hơn 10 nghệ sỹ, đã khuất núi hết.

Những người bạn tri kỷ hay ghé tới chỗ các ông bây giờ cũng đã quần tụ cùng nhau ở một cõi khác, lớp hậu sinh thậm chí cũng lưu lạc dần để nhà 65 đón thêm những cư dân mới về. Biệt thự nằm trên mặt phố chính của Hà Nội, hè phố xưa kia rộng, thoáng và rợp bóng cây, chỉ náo nhiệt khi có xe điện đổ chuông leng keng chạy qua.

Cơ thể duyên dáng của tòa biệt thự Pháp này giờ đây đang vặn mình để trổ ra những vết lở loét và những u mụn. Đó là những ki ốt gội đầu, bán máy khâu, sửa xe máy, đề bo tranh... chen vai thích cánh làm nát hết khung cảnh mặt tiền. Đó là những căn hộ cơi nới đua ra những "chuồng cọp" chót vót trên lầu hai lầu ba.

Cổng ra vào vốn làm theo kiến trúc Nhật Bản với ngói ống, tường hoa, đường tiện chạy quanh và hai cánh vòm lớn bằng gỗ lim. Sau cổng được thay bằng cánh sắt, rồi một đêm mưa gió trộm cũng vào vác nốt cánh sắt - giờ khung cổng cổ được bày chen trúc tranh xu –vơ - nia và đồ chơi trẻ con, truyện tranh...

Gìn giữ ký ức một thời

Gia đình NSƯT Chiều Xuân là một trong những hộ dân sống tại 65A Nguyễn Thái Học. Trao đổi với báo chí, chị cho biết, hoả hoạn xảy ra vào chiều 23/10 là biến cố đặc biệt của gia đình chị nói riêng, khu nhà 65 Nguyễn Thái Học nói chung. May mắn là đám cháy đã được dập tắt, không gây tổn thất nhiều về người và của cải nhưng sự lo âu, hoang mang vẫn còn nguyên vẹn.

Theo NSƯT Chiều Xuân, đã hơn 7 năm qua, 20 hộ dân toàn văn nghệ sĩ, trí thức sống tại số nhà 65 Nguyễn Thái Học đã phải sống trong nỗi sợ hãi cháy nổ, sập nhà… Nguyên nhân dẫn đến tình trạng này là do sự lấn chiếm, đập phá tường chịu lực, hạ nền móng của toàn bộ khu nhà, đấu nối điện không an toàn của các hộ kinh doanh tranh tại tầng 1. Không những thế, không gian chung, lối đi… cũng bị chiếm dụng làm nơi chứa khung tranh.

“Đến tấm bảng ghi tên các danh nhân của nền văn học nghệ thuật Cách mạng Việt Nam như: nhạc sỹ Đỗ Nhuận, hoạ sỹ Nguyễn Phan Chánh, Trần Đông Lương, Văn Giáo, Nguyễn Sáng, Mai Văn Hiến, nhà văn Vũ Tú Nam, nhà văn Thanh Hương... cũng bị che lấp bởi những đồ trang trí rẻ tiền. Tấm bảng là tấm bảng nhưng nó còn là cả một niềm tự hào của các thế hệ văn nghệ sĩ đáng kính. Nhưng họ sẵn sàng "ngồi lên" tất cả”, Chiều Xuân nói.

NSƯT Chiều Xuân cho biết thêm, gia đình chị cùng 20 hộ dân sống tại ngôi nhà này đã từng gửi đơn đi nhiều cơ quan nhưng vẫn chưa được giải quyết. Điều này khiến các hộ dân sống ở đây với tâm lý lo sợ và căng thẳng.

Chiều Xuân nói: “Cả gia đình tôi cùng 20 hộ dân ở đây sẽ tiếp tục bảo vệ khu nhà văn nghệ sĩ này, nơi gìn giữ ký ức và niềm tự hào của Hà Nội. Biết đâu một ngày, nơi đây sẽ được trở thành một bảo tàng danh nhân, một không gian nghệ thuật và triển lãm đích thực”.

Vụ cháy xảy ra vào khoảng 11h ngày 23/10. Nguyên nhân ban đầu được xác định do sự cố chập điện tại khu vực hành lang tầng 1 của tòa nhà. Do nơi xảy ra cháy có chứa nhiều vật liệu dễ cháy như gỗ, giấy để phục vụ cho cửa hàng bán tranh, khung tranh nên đám cháy nhanh chóng lan rộng, khói và lửa bốc cao.

Nhiều người đã sử dụng bình cứu hỏa cá nhân và các phương tiện khác để dập lửa song không thành công. Nguy cơ đám cháy lan rộng ra các nhà xung quanh khiến người dân hoảng loạn gọi cứu hỏa.

Sau 30 phút nỗ lực dập lửa, lực lượng cứu hộ đã khống chế được đám cháy. Rất may không có thiệt hại về người, nhưng nhiều tài sản và các vật dụng tại tầng 1 của tòa nhà đã bị hư hỏng.

(Theo Pháp luật Việt Nam)