Sán Chay có 2 nhóm với 2 tên gọi khác nhau: Nhóm Cao Lan nói ngôn ngữ Tày-Thái, nhóm Sán Chỉ nói ngôn ngữ Hán (Quảng Đông - Trung Quốc). Người Sán Chay tập trung ở Yên Bái thuộc nhóm Cao Lan.

Là một dân tộc sớm tiếp thu nền văn minh cây lúa nước, đồng bào thường chọn những nơi có địa thế thấp, có thung lũng bằng để khai khẩn đất hoang thành ruộng bậc thang gieo trồng cây lúa. Bên cạnh cánh đồng là đồi núi thấp để phát nương làm rẫy trồng ngô, lúa cạn, rau quả, bông dệt vải... đồng bào kết hợp với săn bắt thú rừng, hái rau lượm quả. Hiện nay vẫn còn những bản làng Sán Chay vừa có những cánh đồng nhỏ vừa có nương rẫy trên đồi. Trước đây đồng bào chỉ làm ruộng nương một vụ mùa, sau làm hai vụ lúa ruộng nhưng một số nơi hiện nay đã thâm canh tới 3 vụ lương thực. 

Người Sán Chay ở nhà sàn bốn mái có sàn trong nhà và sàn phơi. Nhà ba hoặc năm gian, được phân định chức năng sinh hoạt của từng gian. Gian giữa đặt bàn thờ tổ tiên, hai gian cạnh là nơi nghỉ ngủ phân biệt giữa các thành viên nam nữ trong gia đình. Gian chái đầu nhà là nơi đặt bàn thờ hương hỏa. Gian chái cuối nhà là nơi bếp núc, buồng con dâu hoặc con gái. Cầu thang được bắc lên ở khu vực này.

Dân tộc Sán Chay sở hữu kỹ thuật trồng bông dệt vải từ rất sớm. Vào tháng 4, tháng 5, đồng bào trồng bông trên nương; tháng 9, tháng 10 thu bông về kéo sợi dệt vải, nhuộm các màu chàm, nâu, đỏ, vàng để may váy áo.

Trang phục của người Sán Chay giản dị, không quá nhiều mầu sắc. Phụ nữ mặc váy tràm dài ngang bọng chân, mặc áo chàm dài ngang váy, về sau nối thành hai phần khác màu. Từ ngang ngực thường là mầu đỏ hoặc nâu, phần dưới xanh chàm hoặc đen. Eo lưng thắt con dao nhỏ có vỏ bao ốp khoét bằng cây thừng mực, dây dao dệt bằng chỉ các màu với những nét hoa văn mềm mại, thể hiện hình sông núi, cỏ cây, thú rừng. Sau lưng đeo thêm chiếc túi trầu cau nho nhỏ. Cổ và tay đeo vòng bạc, đầu búi tóc sau gáy đội khăn chàm cuốn lật hai dải khăn về phía sau. Khăn áo có thêu họa tiết hoa văn đơn giản trang trí.

Ngày lễ hội hoặc ngày đi làm dâu họ thường thắt ngang lưng bằng những dải vải xanh, đỏ, tím vàng như cầu vồng bảy sắc buông xuống dài ngang váy. Chân cuốn xà cạp màu trắng. Nhìn chung kiểu mặc của phụ nữ Sán Chay đơn giản, hài hòa đủ màu sắc thiên nhiên, không giống một dân tộc nào. Nam giới ngày xưa búi tóc đội khăn xếp màu chám có thêu hoa văn, mặc áo chàm dài hoặc ngắn, quần thung màu nâu hoặc trắng.

Đồng bào Sán Chay theo đạo Phật, đạo Nho và thờ gia tiên. Mỗi dòng họ thờ một thần Bảo gia riêng lấy trong thập bát tú hoặc tứ linh theo quan niệm đạo Phật như họ Trần thờ Ngọc Hoàng, họ Hoàng thờ Nam Hoa, họ Lâm thờ Quan âm Bồ tát, họ lý thờ Huyền Đế vv... cộng với việc thờ thần nước... một số họ còn thờ thần Nông, thần Bếp lửa và thần bà Mụ bảo mệnh cho con trẻ.

Thực hiện: Vũ Điệp, Hồng Kiên, Mạnh Hùng

 

Ảnh 360 - Dân tộc Sán Chay

(Thực hiện: Nhóm PV)