Plato – nhà triết học thời Hy Lạp cổ đại – là người sáng lập Academy, nơi được coi là ngôi trường đầu tiên trong lịch sử nhân loại. Ông cũng là người viết những tác phẩm triết học có ảnh hưởng lớn tới hệ tư tưởng phương Tây.

Sinh vào khoảng năm 428 TCN, triết gia Plato là học trò của Socrates và là thầy của Aristotle. Các tác phẩm của ông viết về công lý, vẻ đẹp và sự bình đẳng, cũng như các cuộc tranh luận về thẩm mỹ, triết học chính trị, thần học, vũ trụ học, nhận thức luận và triết học của ngôn ngữ.

Plato là người thành lập Academy ở Athens – một trong những ngôi trường đầu tiên của thế giới phương Tây. Ông qua đời tại Athens vào khoảng năm 348 TCN.

{keywords}

Phần lớn thông tin về cuộc đời của Plato được lấy từ chính các tác phẩm của ông và những người đương thời, các sử gia cổ điển. Cả cha và mẹ ông đều xuất thân từ tầng lớp quý tộc Hy Lạp.

Giống như nhiều cậu bé cùng tầng lớp, Plato có thể đã được theo học những người thầy giỏi nhất thành Athens. Bố ông mất khi ông còn nhỏ, mẹ ông tái hôn với người chú của bà là Pyrilampes – một chính trị gia của Hy Lạp và là đại sứ tại Persia.

Người ta cho rằng Plato có 2 anh/em trai ruột, một chị/em gái và một người anh em cùng mẹ khác cha, mặc dù không rõ ông là thứ mấy trong số những anh chị em này. Các thành viên trong gia đình Plato thường xuất hiện trong các cuộc đối thoại của ông. Các sử gia tin rằng đây là một dấu hiệu cho thấy ông tự hào về dòng dõi gia đình mình.

Khi còn trẻ, Plato trải qua 2 sự kiện lớn trong đời. Một là sự gặp gỡ với triết gia vĩ đại Socrates. Phương pháp đối thoại và tranh biện của Socrates khiến Plato ấn tượng đến mức không lâu sau ông trở thành một cộng sự thân thiết và dành cả cuộc đời mình cho các vấn đề về đức hạnh và sự hình thành nhân cách cao thượng.

Một sự kiện quan trọng khác trong cuộc đời ông là cuộc chiến Peloponnesus giữa Athens và Sparta, mà Plato đã chiến đấu trong một thời gian ngắn từ năm 409-404 TCN. Sự thất bại của Athens chấm dứt chế độ dân chủ và bị Sparta thay thế bằng chế độ chuyên chế độc tài. Hai người thân của Plato là Charmides và Critias là những nhân vật nổi bật trong chính quyền mới.

Sau khi chính quyền độc tài bị lật đổ và chế độ dân chủ được khôi phục lại, Plato có một thời gian ngắn làm công việc chính trị. Tuy nhiên, bản án tử hình với người thầy Socrates vào năm 399 TCN khiến ông băn khoăn với công việc này và quay trở lại với cuộc sống nghiên cứu và triết học.

Sau cái chết của Socrates, Plato đã đi suốt 12 năm qua vùng Địa Trung Hải, học toán với các môn đồ của Pitago ở Ý; học hình học, địa chất, thiên văn và tôn giáo ở Ai Cập. Trong suốt thời gian này, hoặc ngay sau đó, ông bắt đầu viết nhiều tác phẩm. Có một số tranh cãi giữa các học giả về thứ tự các tác phẩm, tuy nhiên hầu hết đều tin rằng chúng rơi vào 3 giai đoạn khác nhau.

Giai đoạn đầu, giữa và cuối

Giai đoạn đầu là giai đoạn trong suốt các chuyến đi của Plato (399-387 TCN). Tác phẩm “The Apology of Socrates” (Lời tự biện của Socrates) có vẻ được viết ngay sau cái chết của Socrates. Những văn bản khác trong giai đoạn này gồm có Protagoras, Euthyphro, Hippias Major, Minor, Ion. Trong những cuộc đối thoại này, Plato cố gắng truyền đạt triết học và những lời giáo huấn của Socrates.

Ở giai đoạn giữa, Plato viết bằng tiếng nói của riêng mình về các lý tưởng trung tâm của công lý, lòng dũng cảm, sự khôn ngoan và sự điều tiết của cá nhân và xã hội. The Republic đã được viết trong thời gian này với sự khám phá về chính quyền được cai trị bởi các nhà vua triết gia.

Trong giai đoạn cuối, Socrates được xếp cho vai phụ và Plato có cái nhìn gần hơn vào những ý tưởng siêu hình ban đầu của mình. Ông khám phá vai trò của nghệ thuật, bao gồm cả múa, âm nhạc, kịch và kiến trúc, cùng với đạo đức và luân lý. Trong các bài viết của ông ở Theory of Forms, Plato cho rằng thế giới của các ý tưởng là hằng số duy nhất, và thế giới được nhận thức thông qua các giác quan của chúng ta là giả dối và có thể thay đổi.

Thành lập Academy

Vào khoảng năm 385 TCN, Plato thành lập một trường học được gọi là Academy – nơi mà ông là người chủ trì cho tới tận khi qua đời.

{keywords}

Academy hoạt động cho đến năm 529 Công Nguyên, khi nó bị đóng cửa bởi Hoàng đế La Mã Justinian I – người lo sợ rằng ngôi trường là nguồn gốc của chủ nghĩa ngoại giáo và là một mối đe dọa với Cơ đốc giáo.

Trong những năm hoạt động, chương trình giảng dạy của trường gồm có thiên văn học, sinh học, toán học, lý thuyết chính trị và triết học. Plato hy vọng rằng Academy sẽ là nơi để các nhà lãnh đạo tương lai khám phá ra cách xây dựng một chính quyền tốt hơn cho các thành bang Hy Lạp.

Vào năm 367 TCN, Plato được Dion – một người bạn, một môn đệ của ông – mời về làm gia sư riêng cho cháu của ông là Dionysius II – người cai trị mới của thành Syracuse (Sicily) sau này. Dion tin rằng Dionysius đã bộc lộ những tiềm năng để trở thành một nhà lãnh đạo lý tưởng. Plato chấp nhận lời mời với hi vọng rằng những kinh nghiệm của ông sẽ tạo ra một nhà vua triết gia. Tuy nhiên, Dionysius đã không được như mong đợi của người thầy. Hắn nghi ngờ Dion, sau đó là Plato về việc âm mưu chống lại mình. Dionysius cho Dion lưu vong và “quản thúc tại gia” Plato. Cuối cùng, Plato trở lại thành Athens và Academy của ông.

Một trong những học trò xuất sắc nhất của ông là Aristotle, người đã tiếp nhận những giáo lý của thầy mình theo những hướng mới.

Những năm cuối đời

Plato dành những năm cuối đời của mình ở Academy. Bối cảnh quanh cái chết của ông vẫn còn chưa rõ ràng, mặc dù chắc chắn là ông qua đời ở Athens vào khoảng năm 348 TCN, thọ hơn 80 tuổi. Một số học giả cho rằng ông chết khi đang tham dự một lễ cưới, trong khi một số khác tin rằng ông qua đời một cách bình thản lúc đang ngủ.

Plato có ảnh hưởng lâu dài tới triết học và bản chất con người, vượt ra phạm vi của Hy Lạp cổ đại. Niềm tin của ông về tầm quan trọng của toán học trong giáo dục đã được chứng minh là cần thiết cho việc hiểu về toàn bộ vũ trụ. Những tác phẩm của ông về việc sử dụng lý trí để phát triển một xã hội công bằng hơn, tập trung vào sự bình đẳng của các cá nhân đã thiết lập một nền tảng cho nền dân chủ hiện đại.  

Nguyễn Thảo (dịch)