Hễ làm sếp to là thành "đắt giá"

Dường như cứ xem xét sáng tác của ai đó có “cái ghế” to là nhiều người tự nhiên thấy có giá trị, để rồi thiên lệch trong nhìn nhận, đánh giá.

Trong cuộc sống, có những điều không dễ nói, vì sẽ khiến người nghe mất lòng. Nhưng không thể không nói, bởi nếu ai cũng ngần ngại, mọi việc sẽ cứ tiếp diễn. Vậy nên người viết bài này xin thẳng thắn nói đôi điều.

Xin đừng lẫn lộn

Trước hết, giá trị một nghệ sỹ (sáng tác và biểu diễn) là ở đâu? Chắc ai cũng dễ dàng thống nhất, chẳng phải bàn cãi: Ở hiệu ứng xã hội của tác phẩm (đối với người sáng tác) và hiệu quả diễn xuất (đối với người biểu diễn). Kiểm chứng điều này dĩ nhiên là ở công chúng và thời gian. Như thế, nghệ sỹ lớn hay “thường thường bậc trung”, tầm cỡ đến đâu, được tôn vinh đến mức nào chỉ có thể căn cứ vào điều vừa nói. Vậy mà thực tế nhiều khi lại không hoàn toàn như vậy.

Có lẽ đã đến lúc, cần minh định lại giá trị đích thực của người nghệ sỹ, kẻo dẫn tới tình trạng: Nghệ sĩ thì ngộ nhận; công chúng thì bị nhầm lẫn về giá trị, tài năng.

Ví dụ: Có một nhà thơ lúc sinh thời luôn nắm giữ trọng trách trong các cơ quan văn nghệ, luôn được giới nghiên cứu, lý luận “đôn” lên là một trong những nhà thơ lớn. Đến nỗi thói nghiện rượu và hay nói những lời bốp chát, thiếu tế nhị trong ứng xử của vị này cũng được nhiều ngòi bút khai thác, tụng ca như một nét tính cách độc đáo, thú vị. Nhưng nhìn vào “sáng tác” của “nhà thơ lớn” này thì chẳng thấy có gì để lại sâu sắc với đời ngoài hai câu thơ nói về ý chí, sức mạnh con người thể hiện qua đôi bàn tay, có thể “làm nên tất cả”.

Đó chỉ là một dẫn chứng.

Còn có thể kể ra nhiều trường hợp nữa, không hiểu do các vị này có số may mắn thế nào mà tiếng tăm cứ nổi khắp nơi, trong khi “bói” mãi chẳng thể tìm ra một tác phẩm tương xứng với cái “tên” tác giả. Vậy vì sao có hiện tượng trên? Truy tìm lý do thì phải chăng là đây: Chúng ta đã nhầm lẫn tài năng nghệ thuật đích thực và “cái ghế” của tác giả. Dường như cứ xem xét sáng tác của ai đó có “cái ghế” to là nhiều người tự nhiên thấy có giá trị, để rồi thiên lệch trong nhìn nhận, đánh giá.

Trong nền văn học hiện đại Việt Nam, có một nhà thơ được tất thảy mọi tầng lớp công chúng (từ trẻ tới già, từ người ít chữ đến giới trí thức) đều yêu thích tác phẩm. Đó là Nguyễn Bính. Không có nhà thơ thứ hai được như ông, vì những người khác tuy cũng rất nổi tiếng nhưng chỉ được một đối tượng nhất định nào đó hâm mộ (ví như Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên...). Nhưng nếu sắp xếp thứ bậc các nhà thơ hiện đại lớn của Việt Nam, tôi tin những người làm việc này không để Nguyễn Bính ở ngôi nhất, nhì, thậm chí số 03. Bởi cả đời ông chỉ làm thơ, không nắm giữ cương vị gì đáng kể.

“Quan văn nghệ” cũng cần và quan trọng như mọi quan chức xã hội khác. Để hoàn thành tốt nhiệm vụ, họ cũng cần có năng lực quản lý. Nhưng xin đừng lẫn lộn.

Hiệu quả nghệ thuật là một thứ không thể nhờ cậy vào bất cứ điều gì, ngoài tài năng trời phú và ý thức lao động sáng tạo miệt mài của người nghệ sỹ. Nhiều năm trước, khi một nhà thơ nọ chưa về hưu, cứ đến Tết, thơ của vị đăng cả chục tờ báo lớn. Có bài đăng trùng lặp ở nhiều tờ, mà cũng chỉ tầm tầm, lẫn lộn trong hằng hà sa số thơ Tết. Bởi khi ấy vị có chỗ đứng kha khá trong một cơ quan lãnh đạo báo chí. Không hẳn vị tự gửi thơ đi đăng mà là nhiều tờ báo đã a- lô chủ động xin bài của vị. Thói xu phụ của con người cũng đã len lỏi vào cả địa hạt văn chương - nơi tưởng như phải thanh khiết, cao đạo hơn mọi thứ.

Nổi tiếng không gắn với tài năng đích thực

Không hiểu có xứ sở nào trên hành tinh giống như ở VN ta là sự nổi tiếng rất nhiều khi không gắn với… tài năng đích thực. Ngược lại, không thiếu người có tài lớn lại không hoặc ít được người khác biết đến. Vì sao lại có vẻ như vô lý vậy? Không khó hiểu. Thì ra kẻ ít tài nhưng do có thế lực, địa vị hoặc một lợi thế nào đó được giới truyền thông ưu ái, quan tâm, thường xuyên “lăng-xê”. Còn người có tài hơn thì không có được những lợi thế như họ nên đã như “áo gấm đi đêm”.

Có một tác giả nọ xông vào đủ mọi chủng loại nghệ thuật, chẳng thứ gì để lại ấn tượng về tài năng. Nhưng bù lại, vị có ưu thế lớn mà không dễ gì ai cũng có là lãnh đạo một cơ quan nhiều người muốn lui tới quan hệ, nhờ đó có sức mạnh về tài chính. Thời nay có tiền thì dễ ai cũng có thể trở thành các “nhà”. Có tiền sẽ in được thơ, văn, sẽ tổ chức được những đêm nhạc và nhiều việc khác để đánh bóng tên tuổi mình

Một hiện tượng khác cũng khá phổ biến, đó là tình trạng đối xử rất không công bằng giành cho các chủ thể sáng tạo nghệ thuật.

Người có tài cao, đức dày hơn đã bị phớt lờ, bỏ rơi. Lâu nay, người ta nói nhiều đến văn hóa từ chức. Ấy là muốn đề cao cách ứng xử của những người biết rõ vai trò của mình trước thời cuộc mà tự rời bỏ quyền chức để nhường lại cho người khác có tài năng hơn. Đáng trân trọng thay, những diễn viên biết từ chối vai diễn khi đạo diễn mời, dẫu cat- sê cao chỉ vì hoặc là thấy nhân vật sơ sài, kịch bản non yếu, hoặc là không muốn tần suất hoạt động của mình quá nhiều, hóa nhàm. Đáng kính nể sao những vị dẫu còn được nhiều người tín nhiệm, muốn mình tiếp tục cương vị nhưng đã kiên quyết khước từ một vai trò nào đó để nhường lại cho người khác sung sức, tiềm năng hơn...

Nhưng những người như thế ở nước ta hiện nay quá hiếm hoi. Số phổ biến hơn vẫn là “tuần chay nào cũng có nước mắt”.

Không ít người chưa cần có nơi mời đã chủ động gợi ý để xuất hiện trên mọi phương tiện truyền thông, khi thì trả lời phỏng vấn, lúc thì trực tiếp đăng đàn, phán xét  mọi chuyện. Vẫn biết những vị này không đến nỗi vô danh, từng có đóng góp nhất định trong lĩnh vực nào đó, tiếng nói trong lĩnh vực mình hoạt động cũng có ít nhiều sức thuyết phục. Nhưng tần suất xuất hiện chỉ nên vừa phải, bởi ông cha ta đã dạy: “Người khôn nói lắm cũng nhàm”. Ấy là “người khôn”.

Còn các vị đó, đã hẳn mọi điều các vị phán là bảo đảm “khôn” hết cả chưa? Một số người lên truyền hình, báo chí  nhiều quá. Có khi một dịp kỷ niệm, cả chục tờ báo cùng phỏng vấn, in ảnh, bàn về cùng một vấn đề. Đó dĩ nhiên là sự lười biếng của phóng viên trong việc tìm kiếm nội dung bài vở. Nhưng người ta cũng cần các vị biết từ chối.

Có một tiến sỹ nọ - rất giỏi, tài năng ai cũng phải thừa nhận - luôn từ chối việc đề thêm học vị trên báo khi viết bài. Hỏi thì vị trả lời: “Tôi nể quá mà viết bài, chứ thực lòng muốn từ chối. Còn hay dở thế nào, người đọc sẽ biết, ở bản thân bài báo, chứ không phải ở cái mẽ của  người viết. Không phải bất cứ bài nào cũng phải công bố học hàm, học vị. Việc này chỉ cần thiết đối với những bài có hàm lượng khoa học mà thôi”.

Tuy nhiên, không ít người chỉ viết một bài báo chừng vài ba trăm từ âm tiết cũng yêu câù đề rõ đầy đủ học hàm, học vị, nhãn hiệu, đủ thứ! Nếu tòa báo sơ suất để quên, khi báo ra, thì nổi cơn tự ái, và lập tức a-lô đến phàn nàn.

 Ngẫm ra mới thấy các cụ nhà mình dạy điều gì cũng chí lý vậy. “Hữu xạ tự nhiên hương”. Không có “hương” thì làm sao mà “xạ” ! Vậy mà không ít người  cứ cố “xạ” lấy được. Lại thêm nhiều người khác xúm vào thổi phồng thêm, để mong giúp họ “xạ” được xa hơn. Nhưng “hương” vẫn chẳng thấy đâu….

Nguyễn Đình San