Ngôi nhà đã làm nền cho phim nhựa “Chuyện của Pao” do đạo diễn Quang Hải thực hiện đoạt giải Cánh diều Vàng từ năm 2006. Nhưng hầu như, ít ai biết đến ngôi nhà trình tường cổ trứ danh ấy còn có những điều thú vị khác.
Lạng Sơn - vùng đất sinh sống lâu đời của các dân tộc Tày, Nùng, Dao, Sán Chỉ… vẫn bảo tồn được nhiều giá trị văn hóa truyền thống, trong đó có kiến trúc nhà trình tường – một kiểu nhà độc đáo được kết tinh từ kinh nghiệm, phong tục và sự sáng tạo của cư dân vùng cao.
Theo Tiến sĩ Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa tỉnh Lạng Sơn, nhà trình tường ở đây có hai loại: nhà sinh hoạt thông thường và nhà có kết cấu phòng thủ như pháo đài (để chống lại kẻ thù hoặc thú dữ quấy phá).
Dù khác nhau về công năng, cả hai loại đều mang nét kiến trúc bền vững, gắn bó sâu sắc với tự nhiên và đời sống người dân.
Có hai kỹ thuật dựng nhà trình tường. Một là trình tường trực tiếp bằng đất, sau khi chọn đất thì dùng khung để nén đất sét trình tường. Hai là dùng khuôn đúc gạch đất sét rồi xây như kiểu nhà hiện đại (chỉ khác là hồ và vữa để xây cũng chỉ bằng đất sét).
Người Tày, Nùng có cách “trình” đất rất riêng: đất đỏ pha sét được nhào trộn kỹ với nước, đổ vào khuôn gỗ rồi nện chặt từng lớp bằng chày gỗ cho đến khi khối tường đặc quánh, mịn màng và phẳng lì. Có những ngôi nhà, riêng phần trình tường đã mất hơn ba tháng mới xong.
Tường dày từ 40–80 cm giúp ngôi nhà mát về mùa hè, ấm về mùa đông, bền vững với thời gian mà không cần đến xi măng hay thép. Mỗi công đoạn đều là kết tinh của sức người và kinh nghiệm dân gian, tạo nên kiến trúc vừa mộc mạc, vừa kỳ công.
Về hình thái, nhiều ngôi nhà trình tường có ba gian, hai chái (gian giữa đặt bàn thờ tổ tiên, hai bên là bếp và kho), mái ngói âm dương, thậm chí có hai tầng – điều hiếm thấy trong kiến trúc dân gian vùng cao.
Một số ngôi nhà được xây có chủ đích phòng thủ, với tường dày hơn, cửa nhỏ, mái thấp, xếp đá vững chắc ở chân móng. Hướng nhà thường quay về phía nam để đón nắng, xung quanh trồng cây cổ thụ giúp giữ đất và điều hòa khí hậu. Những chi tiết ấy cho thấy sự am hiểu thiên nhiên và óc sáng tạo tinh tế của cư dân miền núi.
Không chỉ mang giá trị kiến trúc, nhà trình tường còn là biểu tượng của văn hóa cộng đồng. Mỗi ngôi nhà là kết quả của sự chung sức trong làng bản – từ khâu chọn đất, dựng khung, trình tường đến khi hoàn thiện, người dân cùng góp công, góp sức. Ngôi nhà không chỉ là chốn ở, mà còn là nơi gửi gắm tinh thần đoàn kết, lòng nhân hậu và niềm tự hào về cội nguồn dân tộc.
Hiện nay, toàn tỉnh Lạng Sơn còn gần 1.000 ngôi nhà trình tường, trong đó hàng trăm ngôi nhà cổ tuổi đời hơn trăm năm.
Trước dòng chảy của hiện đại hóa, nhiều ngôi nhà trình tường đang dần bị thay thế bằng những mái nhà cao tầng hiện đại.
Để bảo tồn di sản, chính quyền và người dân ở nhiều địa phương đang nỗ lực kết hợp phát triển du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống tại những nơi còn tập trung nhiều nhà cổ, như thôn Liên Hợp hay làng đá Thạch Khuyên… Nhiều hộ dân đã cải tạo nhà trình tường làm homestay, mở cửa đón du khách đến tìm hiểu đời sống, trải nghiệm không gian văn hóa miền núi.
Những nếp nhà xưa đang hồi sinh trong hơi thở mới, trở thành điểm đến hấp dẫn du khách, nhiếp ảnh gia, những người yêu văn hóa vùng cao, vừa giữ được hồn cốt truyền thống, vừa mang lại sinh kế bền vững cho người dân.
Thôn Pò Kít (xã Khuất Xá, Lộc Bình, Lạng Sơn) gồm 53 hộ dân, hiện vẫn còn 29 ngôi nhà trình tường gần như nguyên bản.
.svg){kind=icon}
