Sự bàng quan, "sống tạm" gây nên thói vô cảm, thấy người gặp nạn thì thờ ơ, nhưng thấy đám đánh nhau thì xúm vào... xem. 

Phim ảnh nhiều khi mang tải những triết lý chứa đựng đầy hơi thở cuộc sống!

Có một bộ phim tôi đã xem, kể về một người đàn ông chỉ sống tối đa 10 năm ở mỗi nơi ông đến, sau đó sẽ phải chuyển đi chỗ khác. Người đàn ông này trường sinh bất lão, sống từ thời đồ đá cho đến hiện đại, và không bao giờ già (điều đó khiến ông phải chuyển chỗ ở liên tục để tránh bị phát hiện).

Bỏ qua những chi tiết liêu trai, bộ phim này gợi lên một điều đáng suy nghĩ: chúng ta sẽ sống như thế nào nếu suốt đời chỉ là "kẻ qua đường"?

Thái độ dễ nhận thấy nhất là sự bàng quan. Tất nhiên rồi, đã là "ở tạm" thì cần gì phải dây dưa với những thứ phiền phức xung quanh, không lợi lộc gì mà lắm khi còn chuốc họa vào thân. Người Việt vẫn hay dạy nhau "ăn cỗ đi trước lội nước theo sau" là thế.

Vậy nên mới có những câu chuyện cả dòng người đông đúc nhưng hoàn toàn thờ ơ với người gặp nạn trên đường, hay xúm vào xem đánh nhau thay vì can ngăn hoặc gọi cảnh sát, hay tranh nhau "hôi" bia khi xe gặp nạn...

Các học giả phương Tây lý thuyết hóa hiện tượng này, gọi là "bystander effect": hiệu ứng của kẻ đứng ngoài cuộc chơi. Nó vừa là đại diện cho tư duy "mình không làm sẽ có người khác lo", và "việc đó chẳng ảnh hưởng gì đến mình".

{keywords}{keywords}
Chúng ta hành xử ra sao khi thấy người gặp nạn?

Tâm lý này không chỉ thể hiện bằng hành động, mà còn cả lời nói. Đã bao giờ bạn ngại nói ra điều gì đó vì sợ nó ảnh hưởng tiêu cực đến bạn? Hoặc cho rằng nói ra cũng chẳng giải quyết được gì nên im lặng cho xong?

Kẻ ngoài cuộc cũng hời hợt với mọi thứ, bởi làm gì cũng chỉ nghĩ là "tạm": việc tạm thời, yêu tạm thời, ở tạm thời. Điều đáng buồn là nhiều "kẻ ngoài cuộc" lại là người trẻ, độ tuổi đáng lẽ phải cháy hết mình nhất. Sinh viên dành thời gian đi chơi nhiều hơn đi học, mới ra trường ngồi chưa ấm chỗ đã nhấp nhổm "nhảy việc," hoặc theo một hướng khác, là tìm một nơi ổn định để nhàn thân. Không đấu tranh, không lo lắng, không đam mê.

Chúng ta cứ lê lết cái bóng tàm tạm đó đến già, chết đi và biến mất vào hư không như chưa từng tồn tại.

Tất nhiên, nếu nói theo giáo lý nhà Phật, tất cả loài người cũng chỉ là kẻ qua đường, ở trọ trần gian. Nhưng đó một "ở trọ" đối với thời gian vũ trụ vô thủy, vô chung. Còn với mỗi người, cuộc đời của ta là cố hữu trong ta, nó không nay đây mai đó như thân xác được.

Thế nên cuộc sống không có chuyện ở tạm. Mỗi giây phút được sống, phải cháy hết mình với nó. Nếu bây giờ là sống tạm, thì bao giờ chúng ta mới sống thật?

Chúng ta nói đến chuyện thay đổi cho xã hội tốt đẹp hơn, nhưng cái khó vẫn là thay đổi bản tính nơi mỗi con người. Nhiều người trong chúng ta vẫn có thói quen nói mà không làm, hoặc làm mà không đến nơi đến chốn, hoặc thậm chí hoàn toàn không bàn luận, thể hiện gì trước những thứ mình thấy là không phải, trước những bất công, lệch lạc.

"Dám nói" là điểm mấu chốt trước tiên để hình thành một xã hội tốt đẹp. Bởi im lặng trước điều xấu là ngấm ngầm cho phép nó lộng hành. Điều đáng sợ với một dân tộc không phải là một quần chúng giận dữ, mà là quần chúng thờ ơ, bàng quan với mọi thứ, trừ lợi ích của bản thân.

Sigmon Freud từng nói: "Khi cộng đồng không còn biết phản ứng thì cái xấu sẽ nổi lên, con người dễ phạm phải điều ác, dối trá, man rợ với nhau thậm chí ở cả những nền văn minh mà không ai tưởng tượng điều đó có thể xảy ra được."

Thế nên tôi thực sự thấy lạc quan với những cuộc tranh cãi đa chiều (phần lớn là trên mạng) hiện nay, khi các mạng xã hội ngày càng trở nên phổ biến và đầy quyền lực. Hầu như chuyện gì cũng có thể được đem ra bàn luận, "mổ xẻ" đa chiều, đôi khi gay gắt trên đó. Tất nhiên, những mặt trái cũng không ít mà nổi bật là sự nhiễu loạn, thiếu kiểm soát của thông tin xảy ra phổ biến hơn.

Các cuộc tranh luận kiểu này thường ít khi đưa đến chân lý. Song không vì thế mà chúng vô ích, như triết gia người Đức Emmanuel Kant từng nói, khi quần chúng biết sử dụng lý lẽ để phán xét những vấn đề chung, xã hội đó đã được "khai sáng."

Vậy đấy, chúng ta sống trong cuộc đời này từng giây, từng khắc. Không thể lãng phí, thờ ơ với nó trong sự phó mặc tất thảy. Chúng ta không ở tạm ở đâu cả. Chúng ta không phải những kẻ qua đường!

  • Khắc Giang