Ăn rêu đá: Đặc sản trường thọ ở Phú Thọ

Nếu không được giới thiệu, hẳn là không ai có thể biết rằng loài rêu nhơn nhớt, nhầy nhậy mọc trên những phiến đá dưới lòng suối ấy đã từng cứu biết bao đồng bào dân tộc miền núi thuộc xã Đồng Sơn, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ thoát khỏi cái đói. Và càng ngạc nhiên hơn khi biết rằng chính loài rêu đá ấy đã cho họ sức khỏe, giúp họ sống trường thọ giữa nơi heo hút bốn bề bị bao bọc bởi những dãy núi cao ngằn ngặt.

Rêu - thực phẩm truyền thống

Vượt qua con dốc cao hun hút, uốn lượn cheo leo giữa trùng mây rồi lại thả mình trôi theo những dốc sâu thăm thẳm, cuối cùng chúng tôi cũng đến được “thung lũng tiên” ở xã Đồng Sơn, nơi xa xôi nhất của huyện miền núi Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ. Vùng đất này một bên giáp ranh với huyện Phù Yên của tỉnh Sơn La, một bên gối đầu lên huyện Đà Bắc của tỉnh Hòa Bình.

Khí hậu ở xã Đồng Sơn, huyện Tân Sơn rất khắc nghiệt, mùa đông có năm xuống dưới 0 độ khiến cho không một loài rau nào có thể sống nổi, mùa xuân chưa dứt thì những cơn gió Lào đã ào đến làm cho cỏ cây héo úa. Nhưng giữa nghịch cảnh của thiên nhiên, của đất trời ấy vẫn có một loài thực vật quanh năm ngâm mình dưới nước, rễ bám vào đá để sinh tồn, bất chấp mọi thách thức của thiên nhiên. Loài thực vật ấy chính là rêu đá - một thứ thực phẩm truyền thống của đồng bào dân tộc Mường, Dao nơi đây.

Anh Hà Văn Phương (33 tuổi), Phó Bí thư Chi đoàn xóm Mít 1 cho biết rêu đá chỉ có ở suối Thân, dòng suối có nước trong veo, mát rượi, chảy ra từ bụng của dãy núi mẹ Lìu hùng vĩ uốn lượn gần 10km bao quanh làng. Khi lấy rêu đá, bà con phải biết lựa theo chiều nước chảy để rêu không bị nát, không được hái cả gốc rêu, chỉ hái phần thân non tơ sạch sẽ. Rêu hái về phải đem ra hòn đá to ven suối, lấy dùi gỗ đập thật mạnh đến khi nào rêu mềm nhũn rồi thả vào rổ, ngoáy tít dưới suối.

Công việc đập rêu phải nhẫn nại, đập và rửa rêu nhiều lần cho đến khi rêu quấn quện vào nhau như chiếc áo vắt, tiếp đó bắt đầu tỉ mẩn vạch từng sợi rêu để nhặt cỏ rác, đá sỏi lẫn trong rêu. Khi rêu đã sạch và mềm, cho chút nước mắm, muối, tỏi, hạt dổi, hạt mắc khén (một loại hạt cay, thơm nức chỉ mọc trong rừng), ớt, gừng, lá chanh, một chút lá đu đủ bánh tẻ băm nhỏ rồi gói gọn trong chiếc lá chuối tươi, sau đó vần trên than nóng. Rêu vần trên than nóng càng lâu thì món rêu sẽ càng nhừ và càng ngon.

Chuyện tình rêu và đá

Từ bao đời nay, hễ là sơn nữ Đồng Sơn thì ai nấy đều biết hái và chế biến các món ăn từ rêu vì ai không biết làm thì sẽ bị các anh trai bản chê, đến khi lấy chồng sẽ bị chồng chán. Theo các cụ kể lại thì câu chuyện về loài rêu đá còn gắn với một truyền thuyết mối tình thủy chung, son sắt của đôi trai gái dân tộc Dao - Mường.

Một cụ già người Mường cho biết: “Loài rêu đá ở đây không phải bỗng dưng mà có đâu nhé! Từ lâu lắm rồi, trên dãy núi mẹ Lia có người Mường và người Dao cùng chung sống, người Dao sống ở trên núi, còn người Mường sống ở chân núi. Trong một lần đi hái củi trên rừng, chàng trai Mường gặp một cô gái Dao có da trắng, tóc dài, má hồng đang đi hái măng. Sau đó, hai người yêu nhau tha thiết nhưng bị gia đình chia cắt, ngăn cản. Cô gái Dao không được lấy chàng trai Mường nên buồn tủi ngày đêm ngồi khóc đến độ nước mắt chảy dài thành dòng suối Thân. Chàng trai Mường không lấy được người yêu cũng si tình ra suối tự vẫn, chàng biến thành viên đá, còn cô gái biến thành rêu ôm ấp quanh chàng. Có lẽ vì thế mà rêu suối Thân là ngon nhất, đặc biệt nhất vùng Tây Bắc này đây”.

Sống trường thọ giữa “thung lũng tiên”

Qua trao đổi, ông Hà Thanh Chang, Chủ tịch xã Đồng Sơn cho chúng tôi biết xã Đồng Sơn là địa phương nghèo nhất tỉnh, thu nhập bình quân không quá vài trăm nghìn đồng/người/tháng. Đời sống của bà con còn gặp nhiều khó khăn là thế nhưng không hiểu sao lại có rất nhiều người sống trường thọ. Toàn xã chỉ có hơn 700 nóc nhà với 8 bản sống giữa những thung lũng nhưng đã có tới hàng chục người sống trên 100 tuổi. Nếu tính cả lứa tuổi 90 trở lên thì nơi đây có cả trăm trường hợp. Cũng chính vì thế mà Trung ương Hội Người cao tuổi Việt Nam đã xác định xã Đồng Sơn, huyện Tân Sơn là một trong những nơi có số lượng người sống trên trăm tuổi nhiều nhất Việt Nam.

Tìm hiểu quá khứ thì thấy từ xa xưa, người ta vẫn gọi những thung lũng thuộc xã Đồng Sơn là “thung lũng tiên”. Không phải vì cảnh sắc nơi đây đẹp như chốn bồng lai tiên cảnh, mà vì đây là địa phương có nhiều “tiên ông, tiên bà”, tức là những người sống thọ hơn 100 tuổi mà da dẻ vẫn hồng hào, khỏe mạnh, minh mẫn. “Điều quan trọng nhất là người Đồng Sơn quê tôi sống rất thọ cũng bởi thứ rêu đá kỳ lạ này đây”, Hà Văn Phương, Phó Bí thư Chi đoàn xóm Mít 1 cho biết.

Thực tế đã từ lâu người Dao và người Mường đã lấy rêu đá làm món ăn truyền thống. Theo đồng bào nơi đây, ngoài việc là món ăn ngon, rêu đá còn là phương thuốc chữa bệnh giúp lưu thông khí huyết, giải độc, giải nhiệt, bình ổn huyết áp cho cơ thể. Trong quan niệm của họ, rêu đá là món ăn không thể thiếu vì nó có tác dụng chống ngã nước, sốt rét, tăng cường sức đề kháng, giúp cơ thể chống lại sơn lam chướng khí.

Theo chân anh Hà Văn Phương đến bản Xuân 2, bản có nhiều bậc cao niên nhất xã, chúng tôi được gặp cụ Hà Thị Sinh đã hơn 100 tuổi. Mặc dù tuổi đã cao nhưng cụ Sinh vẫn mỗi ngày vài ba lần leo ra mỏm đồi để hái chè về sắc nước uống. Cụ Hà Thị Sinh kể rằng: “Từ hồi còn bé, ngày nào tôi cũng hai buổi sáng trưa đi hái rêu đá về cho cả nhà. Bữa ăn chỉ có sắn lát hấp, rêu nướng và canh rêu. Bữa nào thịnh soạn lắm thì có thêm món ốc suối. Những năm đói kém, mất mùa như năm 1945, 1978, 1985 của thế kỷ trước thì rêu đá là món ăn chính của cả bản. Cũng nhờ cái lộc giời cho tôi ăn nhiều rêu đá nên giờ tôi mới sống lâu thế này”.

Ở gần đó là nhà cụ Lý Thị Kho. Cụ Kho vừa bước sang tuổi 100, có tất cả 8 con, 38 cháu, 79 chắt, trong đó đứa chắt trưởng của cụ cũng đã lên chức ông ngoại từ năm ngoái. Dù đã bước sang tuổi xưa nay hiếm nhưng cụ Lý Thị Kho vẫn đủ sức khỏe để vác cuốc đi làm đồng. Cụ Lý Thị Kho cho hay loài rêu đá đã giúp dòng họ nhà cụ có nhiều người sống đến ngoài 100 tuổi, chỉ có bố mẹ cụ là “không may” mất sớm khi mới... 99 tuổi! Khi chúng tôi hỏi về con trai trưởng thì cụ Kho bảo: “Nó đang đi chăn bò trên rẫy, cũng 83 tuổi rồi đấy”.

Bên cạnh công dụng giúp con người trường thọ, loài rêu đá còn góp phần tạo nên nét đẹp văn hóa của bà con dân tộc nơi đây khi mỗi đợt đi hái rêu lại là một ngày hội của già trẻ, trai gái các thôn bản. Quan niệm rêu đá là lộc trời, hái được nhiều sẽ có nhiều tài lộc nên mỗi lần đi hái rêu, họ lại cười nói rôm rả, vui như trẩy hội. Cũng nhờ những buổi hái rêu mà không ít mối tình đẹp của trai gái các thôn bản đã nảy sinh, tạo nên một không gian giao lưu văn hóa Mường - Dao rất đặc biệt.