Tác phẩm lớn chỉ cần là tác phẩm đi cùng với năm tháng. Mọi thế hệ người đọc đều yêu thích nó, dù con người thay đổi  theo diện mạo thời cuộc, dù gu thẩm mĩ và tầm nhìn của con người thời đại đó thay đổi, nhưng tác phẩm đó vẫn sống, vẫn khiến người ta không thể bỏ qua.

LTS: Nhà văn Tô Hoài, tác giả của nhiều tác phẩm được bạn đọc yêu mến vừa ra đi. Có một câu hỏi bỗng được xới lên: Vì sao văn học Việt Nam không có tác phẩm lớn, mang tầm thời đại, đáp ứng yêu cầu thị hiếu của bạn đọc.

Đem câu hỏi này đến gặp các nhà văn, nhà phê bình, nhà quản lý văn hóa... và các độc giả, chúng tôi đã nhận được những kiến giải khác nhau. Trước tiên, xin giới thiệu quan điểm của nữ nhà văn Y Ban qua cuộc trò chuyện dưới đây.

Cần gì nỗ lực để nuôi con tôm, con cá?

Thưa nhà văn Y Ban, chị là một cây bút đương đại có những tác phẩm được độc giả yêu mến. Tên tuổi chị ít nhiều cũng có chỗ đứng trong lòng độc giả. Chị nghĩ thế nào khi có ý kiến cho rằng văn học Việt Nam chưa có tác phẩm lớn?

Nhà văn Y Ban:  Nhiều người vẫn nói tác phẩm lớn là những tác phẩm phải thay đổi thời đại, thay đổi quan điểm xã hội. Nhưng trong 100 tác phẩm kinh điển mà thế hệ nào cũng đọc như Đồi gió hú, Cuốn theo chiều gió, Tiếng chim hót trong bụi mận gai, hay kể cả Chiến tranh và Hoà bình nó có... thay đổi thời đại đâu? Nhưng nó vẫn là những tác phẩm lớn.

{keywords}{keywords}
Nhà văn Y Ban. Ảnh: NVCC

Tác phẩm lớn theo tôi chỉ cần là tác phẩm đi cùng với năm tháng. Mọi thế hệ người đọc đều yêu thích nó, dù con người thay đổi  theo diện mạo thời cuộc, dù gu thẩm mĩ và tầm nhìn của con người thời đại đó thay đổi, nhưng tác phẩm đó vẫn sống, vẫn khiến người ta không thể bỏ qua. Chúng ta có Xuân tóc đỏ, có Chí Phèo chẳng hạn, đấy không phải là những tác phẩm lớn, có sức sống lâu bền với thời gian hay sao?

Nếu chúng ta phủ nhận các tác phẩm hay thì tại sao hàng năm các giải thưởng này, nọ lại nhiều thế? Nếu thế, thì những người lên nhận giải thưởng đó là gì?

- Nhưng tôi nhớ một lãnh đạo HNV đã từng nói: "Vì hồ không có cá to nên chúng ta đành phải vợt tép"...

- Thế thì chúng ta đừng chấp nhận vợt tép nữa. Phải bỏ con tép để đợi bắt con tôm, con cá chứ. Chứ bây giờ người ta thấy ơ, ông này ông ấy viết "tép' thế mà vẫn được công nhận, cũng được giải thưởng nọ, kia, thì người ta cũng sẽ chỉ tạo ra những con tép đấy thôi, cần gì phải nỗ lực để nuôi con tôm, con cá.

- Nghĩa là chị vẫn thừa nhận rằng văn học VN hiện nay nhiều tép hơn tôm, nhiều cá bé hơn cá lớn?

- Thẳng thắn với nhau thì hiện nay, các tác phẩm văn học VN hầu như không...kịp sống đến tuổi trưởng thành.

Hôm vừa rồi tôi có nói chuyện với những người bạn sách. Họ ca thán với tôi: "Chị ơi, những tác phẩm văn học VN chết yểu nhanh quá. Một tác phẩm đang nổi rầm rầm theo trào lưu, chỉ qua vài tháng, hết thời PR lập tức không bán nổi đến một cuốn". Những nhà văn mà tên tuổi của họ, tác phẩm của họ sống được trong lòng độc giả hiện chỉ đếm trên đầu ngón tay. Đó là nỗi buồn của những nhà văn đương đại.

Hội Nhà văn VN đang có khoảng 1000  hội viên, nhưng có bao nhiêu phần trăm trong số đó là nhà văn thực sự? Tôi lấy ví dụ chúng ta là cường quốc thơ, người viết của chúng ta rất nhiều. Nhưng cái na ná thơ thì rất nhiều, còn tài năng đích thực ít ỏi vô cùng. Cái việc đánh đồng tất cả, khiến văn học VN càng ngày càng mất giá.

Nhưng tôi nghĩ chúng ta cũng đừng quá nóng vội. Đôi khi để chờ đợi một tác phẩm vĩ đại không chỉ tính bằng năm mà phải bằng chục năm, bằng thế kỷ. Vì thế chúng ta vẫn có quyền hy vọng vào nền văn học nước nhà.

Tác phẩm lớn cần bốn yếu tố

-Theo chị, nguyên do vì đâu mà càng ngày văn đàn VN càng vắng bóng những tác phẩm được dư luận chú ý, cũng thưa thớt dần những nhà văn được độc giả say mê như thế hệ nhà văn trước đây?

- Chúng ta biết một dân tộc muốn có một nền văn học rực rỡ thì phải có bề dày văn hoá, bề dày lịch sử. Những vùng đất mới sẽ rất khó đạt được thành tựu đó. Chúng ta có truyền thống, chúng ta có lịch sử, nhưng chữ quốc ngữ của ta mới phổ biến độ 200 năm nay, chúng ta còn phải đối mặt với thiên tai, với chiến tranh.

Nhưng vấn đề chính là trong thời đại chúng ta đang sống, muốn có tác phẩm lớn, sống được trong lòng độc giả thì cần 04 yếu tố: Tài năng nhà văn, nhà phê bình, độc giả, những người quản lý, thì tất cả những cái đó đều đang khập khiễng, khiên cưỡng.

Về phê bình, chúng ta đang có một nền phê bình văn học mà có không ít những nhà phê bình hay "loè thiên hạ" bằng những khái niệm cao siêu. Còn thì nếu ngẫm nghĩ kĩ, phê bình văn học đương đại của chúng ta đang đứng ở đâu? Hãy hỏi các nhà phê bình văn học ấy. Có bao nhiêu nhà phê bình hiện nay xứng đáng được gọi là nhà phê bình văn học?

Tôi từng nghe một người gạo cội trong giới lý luận phê bình nói về trường hợp nhà văn Đỗ Hoàng Diệu thế này: "Tôi không đọc cô này, tôi thấy thiên hạ lao vào đọc cô này thì tôi không đọc nữa". Nhưng ông ta không đọc mà vẫn sưng sưng chê bai sách của Đỗ Hoàng Diệu. Tại sao thế? Bạn đọc có quyền lựa chọn nhà văn, có quyền đọc lãng mạn, sock, sex, sến.

Những nhà phê bình hãy phán xét hiện tượng đó dưới nhãn quan một nhà phê bình, gắn với đặc điểm xã hội, đặc điểm thời cuộc. Không nên quyền chê bai tác phẩm nếu họ chưa đọc qua nó. Trách nhiệm của nhà phê bình lý luận là phải đọc, phải nghiên cứu hiện tượng xã hội, hiện tượng văn chương và khái quát nó thành khoa học.

Nhưng nền văn học nước nhà, hiện chưa có những nhà phê bình như thế. Dường như các nhà phê bình chưa làm được gì ngoài mấy cái tổng kết cuối năm. Đọc các nhà phê bình văn học tôi nhìn rõ ra một thực tế: Họ không chịu đọc, mà đôi khi, họ "trám" những lỗ hổng kiến thức phê bình văn chương bằng một mớ lí luận lằng nhằng..

Dở nhất, bây giờ nhiều người tự nhận là nhà phê bình chê văn chương nước Việt không có tác phẩm lớn. Nhưng thử hỏi họ, trước một trào lưu văn học xuất hiện, họ đã  đóng góp phê bình gì, ngoài việc trà dư tửu hậu, vỗ tay rung đùi và bình phẩm cho sướng miệng? Những nhà văn sau đổi  mới đến nay đã có 30 năm rồi, có không ít tên tuổi nhưng hỏi đã có nhà phê bình nào có công trình về các nhà văn đó?

(Còn nữa)

Tô Lan Hương (thực hiện)