Đò dọc Trường Giang

Đời người hóa ra ai cũng có một con sông, hoặc gắn với nơi mình sinh ra, hoặc do duyên số thế nào đó mà mình gặp về sau trên đường đời, rồi thân thiết.

Gần đây, một nhà bác học đã viết một cuốn sách rất thú vị, nhan đề Tất cả chúng ta đều là cá. Quả thật tổ tiên xa xôi nhất của chúng mình là cá. Rồi với mò mẫm bò lên bờ, trằn trọc sống lưỡng cư, rất lâu sau mới mọc thêm vú, cuối cùng vật vã đứng lên trên hai chân để cố nhiền thấy cuộc đời cho xa hơn đôi chút. Và thành người... Vậy đó, trong sâu kín nhất của mổi chúng ta đều có nước, một dòng nước, một con sông...

Tôi cũng có con sông của mình, Trường Giang. Dân Quảng Nam chúng tôi có thói ưa phóng đại, cái gì cũng nói vống lên cho thật to, tiếng Quảng Nam là " nói dốc".

Con sông ngắn củn, chỉ trên dưới năm mươi cây số, mà giám xưng Trường Giang, nghe như Đại Trường Giang bên tàu! Năm mươi cây là cạn xợt. Nhưng lại vô cùng độc đáo. Mọi con sông trên trái đất ắt đều phải từ trên núi đổ xuống. Riêng nó, Trường Giang của chúng tôi, chẳng cần phải núi non gì hết, nó chảy từ một cửa biển này sang một cửa biển khác, nối của Đại Hội An với cửa lỡ và cửa Đại Áng, tức của Chu Lai bây giờ, nơi Lê Thánh Tông từng giấu hàng vạn chiến thuyền chuẩn bị đi đánh Đồ Bàn của Chămpa...

Sông chảy ngang, song song với bờ biển, nên rất êm, không hề biết đến thác ghềnh. Và vi nối liền hai của biển nên nó hưởng chế độ thủy triều từ cả hai phái, khi triều xuống thì phẳng lì, triều lên thì nước từ hai cửa đổ dồn ngược, vấp vào nhau, tạo thành một cái ngấn nước nhọn rất lạ, cao đến hơn gang tay, giăng từ bờ biển này sang bờ biển kia, ở quãng trước một cái chợ đông đúc gọi là chợ Tây Giang.

Đời người hóa ra ai cũng có một con sông

 Hai bên sông ngày trước nhộn nhịp hàng loạt chợ trù phú. Quế Trà Mi lừng danh, và cả lâm sản của Tây Nguyên mà Christopho Borri khi tới Quảng Nam mấy trăm năm trước tưng kinh ngạc, đều được trở từ núi xuống Tam Kỳ, rồi theo Trường Giang, con quốc lộ nước tuyệt vời ấy mà về cả thị Hội An.

Còn với tôi, gần gũi hơn, đấy là con sông sinh thành. Chính con sông ấy, Trường Giang, đã sinh ra tôi. Sinh ra, thật vậy, tuyệt đối nghĩa đen, không hề bóng gió. Sự thể là thế này...

Quê mẹ tôi, chính xác hơn là quê bà ngoại tôi, ở chợ Hưng Mỹ, một chợ nổi tiếng ven sôngTrường Giang. (Tôi nói "ven sông" chứ không nói tả ngạn hay hữu ngạn, bởi vì một con sông không đổ từ trên núi xuống, mà chảy ngang từ một cửa biển này sang một cửa biển khác, thì hai bờ của nó bình đẳng, biết bên nào là phải bên nào là trai?)

Hưng Mỹ cách Hội An bao nhiêu nhỉ? Không gian được đo bằng thời gian: cách một đêm đò. Tôi ở Hội An, hè về quê ngoại Hưng Mỹ, sẩm tối xuống đò ở bến Triều Châu (tên xưa của bến Bạch Đằng), ngủ một đêm, sáng tới chợ Hưng Mỹ. Hết hè từ Hưng Mỹ quay ra Hội An, tối xuống đò ở bến chợ, ngủ một đêm, sáng mai thức dậy thấy phố Hội.

Những con đò như vậy gọi là đò dọc. Đò ngang từng đi vào ca dao. Đò dọc chẳng kém. Hồi nhỏ tôi thường nghe bà ngoại, rồi mẹ tôi hát: "Trồng trầu thả lộn dây tiêu - con đi đò dọc mẹ liều con hư..." Tôi nhớ hình như bà ngoại tôi hát có mỗi một lần, rồi chỉ có mỗi mẹ hát. Trong khi ngoại ngồi lặng, ngẩn ngơ nhìn mãi ra xa, nơi dòng Trường Giang ngày đêm lặng lẽ trôi, khuất sau những bờ tre ngày xưa dày và xanh um, tít tắp.

Đò dọc khác đò ngang. Đò ngang chỉ đưa người sang sông. "Đưa người ta không đưa sang sông ..." bởi đò ngang sang sông là hết. Gặp gỡ thoáng chốc, rồi đi biệt. Đò dọc khác. Ấy là những con đò lớn hơn đôi chút, có mui bằng tre, chèo tay lờ đờ trôi, ở cái thời người ta còn thừa mứa thời gian, sống rất chậm, thư thả, thong dong, không bị cuộc sống thúc bách hối hả trăm sự nhiêu khê như ngày nay, mà nói cho cùng thì do tự mình gây ra cho mình cả thôi.

Đêm đò, trăng sáng hay trăng lu, người chèo đò thong thả vừa chèo vừa hát, ghẹo các cô gái trên các bến hai bên bờ, các cô chẳng vừa, thường cất lời đối đáp, suốt đêm trên con sông dài ngân nga một cuộc biểu diễn kỳ lạ.

Cũng có thể đã nên những mối tình nào đó, thoáng qua, bởi đêm nào họ cũng hát, cũng đối đáp, dào dạt, say mê, mà có bao giờ họ gặp nhau đâu, người dưới nước kẻ trên bờ, người trên thuyền trôi nổi, người ở lại ngóng theo, cũng chẳng nhìn rõ mặt nhau dù trăng sáng hay lu, dưới nước hay trên bờ đều mờ ảo, chỉ nghe và quen, say tiếng hát của nhau, có thể đêm nào cũng nghe, có thể đêm nào cũng chờ, người trên bờ chờ chiếc đò "của mình" để nghe một câu hát chào, hát ghẹo, để hát đối theo một câu đối đáp, chưa hết câu hát thì đò đã đi mất.

Thật lạ, đêm nào cũng "gặp", cũng nghe, cũng hướng, cùng tưởng về nhau mà đêm nào cũng dở dang, mãi mãi dở dang...Còn trên đò trong khoang, con trai con gái nằm lẫn với nhau, bóng đêm và sông nước khêu gợi, và những câu hát kia nữa, thúc giục, dụ dỗ. Đi đò là thiên hạ ngẫu nhiên, nửa lại nửa quen, là tình cờ một đêm, là duyên nợ một lần, như thật như hư, gặp đó rồi xa đó, chẳng cần mấy giữ gìn, có thể buông những câu hát rất táo bạo, ỡm ờ, dè dặt hay liều lĩnh, nhẹ nhàng, hay sấn sổ, tục thanh, thanh tục, gợi tình...biết bao nhiêu cuộc tình đã được kết trong những đêm đò dọc ấy, có thể đến bến sẽ tan, một đêm sông nước phù du, mà cũng có thể sẽ đậu nên duyên số trọn đời...

Con gái đi đò dọc "mẹ liều con hư" là vậy. Mà chắc gì đã hư. Tôi cứ nghĩ mãi không biết có phải ông ngoại tôi đã gặp bà ngoại tôi và phải lòng nhau trên một chuyến đò dọc Hưng Mỹ - Hội An hay Hội An - Hưng Mỹ?

Ông ngoại tôi là người Hà Tĩnh, quê làng Uy Viễn, Nghi Xuân, là cháu đích tôn goi cụ Nguyễn Công Trứ bằng ông nội, Ông ngoại tôi, hẳn là một ông đồ Nghệ Tĩnh, hơn một thế kỷ trước khăn gói vào Nam dạy học và, tôi đoán thế, chắc đã gặp một cô gái Hưng Mỹ trên một chuyến đò dọc Trường Giang xuôi về phố Hội. Gen của cụ Thượng Trứ mà, 73 tuổi còn bỡn con gái người ta "ngũ thập niên tiền nhị thập tam", và lên chùa còn "gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì", lại trêu cả Phật "bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng".Ôi ông đồ nghệ ngất ngưỡng là cụ ngoại tôi hơn thế kỷ trước.

Mẹ tôi đã được sinh ra từ cuộc tình duyên sông nước Trường Giang ấy, tôi vẫn ngờ vậy. Khi tôi đến tuổi hiểu biết đôi chút thì ông ngoại đã mất từ lâu, tôi chỉ biết bà ngoại, bà thương tôi nhất trong các cháu, đêm bà ôm tôi ngủ bằng những câu ca đằm thắm ngân nga, hẳn những câu xưa bà từng hát đối đáp với ông tôi...

Vâng, với tôi Trường Giang, như thế đó là con sông sinh thành. "Trồng trầu thả lộn dây tiêu - Con đi đò dọc..." Cám ơn những người mẹ đã biết, đã dám "liều", để cho những đứa con, rồi những đứa cháu, chắt hạnh phúc được ra đời...

Nguyên Ngọc

Theo Sài Gòn Tiếp Thị