Giải đặc biệt VinFuture 2025 dành cho nhà khoa học nữ được trao cho Giáo sư Mary Claire King, người phát hiện gene BRCA1, nền tảng của các xét nghiệm di truyền giúp hàng triệu phụ nữ trên thế giới giảm nguy cơ tử vong vì ung thư vú và ung thư buồng trứng. Tại Việt Nam, bà chia sẻ với VietNamNet về việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong nghiên cứu di truyền và những cảm xúc đặc biệt khi có mặt tại Hà Nội để nhận giải thưởng mà bà gọi là “không bao giờ nghĩ mình sẽ có được”.
AI đầy triển vọng nhưng chưa đủ độ chín cho lâm sàng
Trong nhiều lĩnh vực khoa học đời sống, AI đang giúp quá trình nghiên cứu rút ngắn từ nhiều năm xuống chỉ còn vài tuần. Tuy nhiên, với GS Mary Claire King, người dành cả đời để giải mã các đột biến gene gây ung thư, việc ứng dụng AI vào thực hành lâm sàng vẫn cần thêm thời gian.
Bà cho biết mình đã thử sử dụng AI trong các nghiên cứu, nhưng trải nghiệm thực tế khiến bà thận trọng. AI hiện nay có thể mắc cả hai sai sót nghiêm trọng: khẳng định sai rằng một gene gây bệnh hoặc phủ nhận sai mối liên quan dù bằng chứng khoa học đã rất rõ ràng. Bà nhấn mạnh rằng điều này đặc biệt nguy hiểm trong y học, nơi mỗi kết luận sai có thể dẫn đến những quyết định điều trị sai lầm.
Sự thận trọng của bà không đến từ định kiến, mà từ thực nghiệm khoa học. Bà thường kiểm chứng hệ thống bằng những ca bệnh mình đã nghiên cứu hàng chục năm và đã được cộng đồng khoa học xác nhận. Nhưng AI nhiều lần cho kết quả sai lệch, khiến bà khẳng định: “Trong lĩnh vực của tôi, AI chưa đủ độ tin cậy để sử dụng trong chẩn đoán hay lâm sàng”.
Dù vậy, Giáo sư King không hề bi quan. Ngược lại, bà nhìn thấy tiềm năng khổng lồ của AI trong nghiên cứu cơ bản. Bà dẫn ví dụ Giáo sư David Baker, người vừa nhận giải Nobel vì thành tựu thiết kế protein, đã sử dụng AI cực kỳ hiệu quả để tạo ra những cấu trúc protein mới hoàn toàn.
Theo bà, di truyền học sẽ có hai không gian ứng dụng AI rất khác nhau: AI cho nghiên cứu khoa học và AI cho lâm sàng. Trong khi hướng thứ nhất đang phát triển mạnh mẽ, hướng thứ hai đòi hỏi mức độ chính xác tuyệt đối và khả năng giải thích minh bạch, điều mà AI vẫn chưa đạt được. “Tôi tin AI sẽ đóng vai trò quan trọng trong y học trong tương lai. Nhưng chúng ta phải đảm bảo nó thật sự sẵn sàng trước khi đưa vào chăm sóc bệnh nhân”, bà nhấn mạnh.
"Việt Nam đã làm chủ công nghệ mà trước đây chỉ có một số ít quốc gia nắm giữ"
Trong lần trở lại Việt Nam này, GS King cũng chia sẻ nhiều về ấn tượng của bà với đội ngũ bác sĩ và nhà nghiên cứu Việt Nam, đặc biệt là trong lĩnh vực giải mã gene. Nếu năm 2017 bà phải mang mẫu ADN của bệnh nhi về Mỹ để xét nghiệm, thì hiện nay toàn bộ phân tích đã được thực hiện ngay tại Hà Nội. Việt Nam đã làm chủ công nghệ mà trước đây chỉ có một số ít quốc gia nắm giữ.
Điều duy nhất Việt Nam và cả thế giới vẫn cần nỗ lực thêm là diễn giải dữ liệu gene – công đoạn đòi hỏi kinh nghiệm, tri thức cập nhật liên tục và sự hợp tác của nhiều nhóm chuyên môn. Bà tin rằng chính năng lực và sự tận tâm của các bác sĩ Việt Nam sẽ giúp lĩnh vực này phát triển nhanh chóng, đặc biệt trong tầm soát ung thư vú và ung thư buồng trứng.
Theo quan sát của bà, ưu tiên lớn nhất của Việt Nam là mở rộng xét nghiệm di truyền cho phụ nữ, bởi người mang đột biến BRCA1 hoặc BRCA2 có thể được chỉ định điều trị bằng thuốc ức chế PARP – phương pháp đã cứu sống rất nhiều bệnh nhân trên thế giới.
“Tôi chưa từng thấy nơi nào có sự tận tâm dành cho bệnh nhi mạnh mẽ đến vậy”
Nói về trải nghiệm đầu tiên tại Việt Nam, GS King nhớ lại buổi tối bước vào Bệnh viện Nhi Trung ương năm 2017. Bà vẫn còn nguyên hình ảnh các bậc cha mẹ mang con đến trong tình trạng nặng, cùng bầu không khí làm việc tập trung tuyệt đối của các bác sĩ trẻ Việt Nam. Bà kể lại khoảnh khắc cả đội cùng nghiêng người về phía màn hình, miệt mài tra cứu thông tin, phân tích từng dữ liệu lâm sàng để tìm ra nguyên nhân bệnh cho trẻ.
Theo bà, cảm nhận sâu sắc nhất là sự tận tâm của đội ngũ bác sĩ Việt Nam. “Tôi chưa từng đến nơi nào trên thế giới có sự tận tâm dành cho bệnh nhân mạnh mẽ như vậy”, bà chia sẻ. Trong suy nghĩ của bà, có lẽ những mất mát trong lịch sử đã khiến mỗi sinh mạng trẻ em ở Việt Nam trở nên đặc biệt quý giá.
“Tôi hạnh phúc, thực sự hạnh phúc khi có mặt tại Việt Nam”
Khi được hỏi về cảm xúc tại lễ trao giải VinFuture 2025, GS Mary Claire King nở nụ cười đầy xúc động. Bà nói rằng chưa bao giờ nghĩ mình sẽ đứng trên sân khấu tại Việt Nam để nhận một giải thưởng khoa học lớn như vậy. Lý do không chỉ vì bất ngờ, mà vì một ký ức rất xa.
Bà kể rằng 53 năm trước, bà là người dẫn đầu một cuộc biểu tình phản đối chiến tranh Mỹ tại Việt Nam. Một năm sau bà tiếp tục dẫn đầu một cuộc biểu tình khác. Và thêm một năm nữa, bà vẫn xuống đường. “Năm thứ 50, các bạn giành chiến thắng. Tôi chưa từng nghĩ đến một ngày như hôm nay”, bà chia sẻ.
Khoảnh khắc đứng trên sân khấu VinFuture, theo bà, là một sự khép lại đẹp đẽ của lịch sử và mở ra một tương lai mới của hợp tác khoa học giữa hai quốc gia. Bà gọi đó là niềm vinh hạnh lớn và nói rằng Việt Nam là một đất nước phi thường với rất nhiều điều đáng tự hào.
Giải thưởng dành cho nhà khoa học nữ cũng đem lại cho bà niềm vui đặc biệt. Nó cho bà cơ hội để gửi thông điệp đến các cô gái trẻ: hãy đến với khoa học, hãy đặt ra và theo đuổi những câu hỏi lớn, bởi phụ nữ hoàn toàn xứng đáng và có thể tạo ra những đóng góp mang tính đột phá cho nhân loại.
Kết thúc cuộc trò chuyện, GS King nói rằng sự hiện diện tại Việt Nam lần này không chỉ là chuyến công tác hay một lễ trao giải, mà là một cuộc gặp lại giữa lịch sử, khoa học và những điều bà trân trọng nhất: sự tử tế của con người và ý nghĩa của tri thức.
Với bà, VinFuture không chỉ là giải thưởng. Đó là lời nhắc nhở rằng khoa học có thể kết nối những con người từng đứng ở hai phía khác nhau, để cùng nhau mở ra các hướng đi mới giúp nhân loại sống tốt hơn.
.svg){kind=icon}
