HTML clipboard

 – Những băn khoăn, lo lắng đầy tâm huyết của KTS Trần Huy Ánh về một giả thiết, nếu một ngày Hồ Gươm vắng cụ rùa, lúc ấy Hà Nội - Hồ Gươm sẽ ra sao!?

 

Ngày xưa yêu dấu

 

Ngày xưa Sông Hồng chảy tít vào phía trong này, thế kỷ 15 – có con đê sau thành lối đi dọc theo Hàng Ngang, Hàng Đào vòng xuống Hàng Trống bây giờ. Bản đồ Minh Mạng (năm 1831) thì vẽ đê đã dịch ra phía ngoài: từ cửa Đông An (ngã tư Hàng Bè –Hàng Thùng) thẳng xuống phía Nam, qua phường Đông Thọ (đầu vườn hoa Chí Linh) chạy xuống cửa ô Tây Long (nay là Nhà hát Lớn)...

 

Hồ Gươm thế kỷ XX.

Những đổi thay làm cho khung cảnh quanh Hồ Gươm dần hình thành cơ bản dưói thời Lê -Trịnh. Chuyện cũ Thăng Long đời Lý, Trần có nhắc đến, nhưng truyền thuyết Hồ Gươm cũng bắt đầu từ thời Lê sơ. Sau bao cuộc can qua dâu bể, đến cuối thế kỷ 19, quanh Hồ Gươm cũng vẫn nguyên sơ cảnh xóm làng với lều tranh lúp xúp, lối ngõ chật chội, lầy lội .

Vươn cao lên trên nền trời Thăng Long lúc ấy là đài Nghiên, tháp Bút gửi gắm hoài bão cửa kẻ sĩ Thăng Long hay cũng là nỗi niềm níu giữ những giá trị xưa cũ trước những đổi thay .

Còn lại bên hồ một đá trơ…

 

Ngoài cổng “Ngọc Sơn tự” có hàng câu đối: “Ngắm làn nước, leo lên núi, một lối đi dẫn vào nơi cảnh đẹp/Tìm nguồn xưa, hỏi việc cũ, nơi này vô hạn phong quang”. Trên mặt trụ đắp: “Dựng cột làm tiêu, mở lối cho ngưòi đi/Dẫn người giác ngộ, hiểu được đạo làm người”.

 

Tiến vào phía trong, có câu: “Đi vào đây, trông lên trời ánh hồng gần như gang tấc/Phía Đông Nam, nước hồ ngăn bụi trần gian”. Ấy là nhắc nhở du khách bỏ lại sau lưng cảnh phồn hoa bụi bặm.

 

Phía bên trái cổng có mô đất cao, gọi là núi Ngọc Bội, người ta xếp đá và dựng trên đỉnh ngọn tháp bằng đá 5 tầng, tạc ba chữ lớn “Tả Thanh Thiên” – viết lên trời xanh, diễn cảm cái khí phách của người cầm bút. Chiếc cầu cong có tên “Thê Húc”, có nghĩa là nơi đậu của ánh sáng ban mai… Trên đảo Ngọc có lưu bút nhiều bậc danh nho: “Giấu bảo kiếm ngàn vàng trong nước mùa thu/Tỏa tấm lòng sao băng trong lòng hồ ngọc”.

 

Ngoài cửa đền đắp câu: “Linh khí từ gươm thiêng còn sáng ngời như nước/Văn học kết khối lớn bền vững như non”. Bên cạnh có đình nhỏ hình vuông, hàng ngày có người gánh đôi bồ khắp phố, nhặt giấy có chữ đốt ở đây, không để chữ nghĩa của Thánh hiền vương vãi, ai đó vô tình dẫm  lên - là bất kính.

 

Hồ Gươm xưa.

Xắn trong trời đất một khoảnh bé tý, vài hàng gỗ đá thế mà truyền tải ngần ấy chữ nghĩa, cô đúc ngần ấy lương tri. Thật chỉ đất Việt mới thế, Long thành xưa là thế. Biểu đạt cái cảm nghĩ lớn lao bằng phương tiện tối thiểu, nó phù hợp với hoàn cảnh, tâm tính của người Việt: ưa chắt chiu, ý nhị mà xem thường những thứ phô trương, trống rỗng.

Hồ Gươm chỉ có vậy thôi mà người Việt gần xa, mỗi lần rảo bước quanh đây đều cảm thấy từ đáy lòng cái tình cảm sâu sắc đến Hà Nội, đến Tổ quốc và xa hơn là nhớ đến công đức Tổ Tiên.

Hà Nội là người đẹp thì Hồ Gươm như viên ngọc làm trang sức tôn thêm cái vẻ kiều diễm của người đẹp. Tháng 11/1885, người ta khởi công đổ đất cạp hồ, bốn năm sau hãy còn khối nhà ven hồ vẫn chưa chuyển đi, đêm 22/1/1891, cháy 300 nóc nhà từ Bờ Hồ lan ra tận bờ sông, cháy cả thôn Cựu Lâu đến Hàng Dầu. Sau vụ cháy việc giải tỏa mới xong. Đầu năm 1893, con đường quanh Bờ Hồ mới khánh thành.

 

Hồ Gươm đẹp một phần vì cảnh quan tỷ lệ hợp lý, mặt hồ xinh xắn lọt giữa hai mảng phố Tây, phố Ta xinh xắn chẳng kém. Nó đã tròn hình đủ ý rồi nên có thêm bất cứ cái gì vào là hỏng bét, trông thấy ngay. Kể thì 30 năm trở lại đây, đã nhiều thứ xấu xí đã chen lấn quanh hồ, gặm dần từng mảnh trời đất nơi đây khiến chất thơ kém dần trong cảnh trí.

 

Tháp Rùa và cụ rùa Hồ Gươm

 

Xưa chỉ là mô đất cao nổi lên giữa hồ, những hôm đổi gió, mấy ông rùa bò lên phơi nắng. Cuối thế kỷ XIX có ông Bá hộ Kim, người làng Cự Tháp xây tháp định làm mộ cho gia đình, bà con biết được nên thôi. Tháp xây trên đó đặt tên Tháp Rùa.

 

Truyền thuyết nói đến cụ rùa thì từ lâu, nhưng thực hư cụ 600 tuổi hay 150 tuổi thì vẫn còn ý kiến qua lại. Nhưng chuyện cụ rùa trong Hồ Gươm, người Hà Nội ai cũng biết.

 

Đền Ngọc Sơn những năm 70 của thế kỷ XX.

Hồi những năm 60, có cụ rùa già quá mà chết, cụ nổi lưng trên mặt hồ, quanh cụ đàn rùa nhỏ mấy chục con bám quanh thương tiếc tiễn đưa cụ sang thế giới khác.


Mấy năm chiến tranh phá hoại (1965-1972), có lẽ tâm tính ảnh hưởng thế nào mà có người ác lắm, đang tâm lấy xà beng sắt mà hại một cụ rùa lên phơi nắng trên bờ. Cụ mất rồi mà không biết xử trí ra sao, cuối cùng giao cụ cho công ty thực phẩm, vì cụ cũng là một món 'chén được', lại đang thời thịt thà khan hiếm, mọi thứ tem phiếu, tiêu chuẩn cán bộ mỗi tháng cũng chỉ được mua vài lạng thịt thôi.

 

Đã có nhà văn chép thành chuyện đọc hóm lắm, đọc mà buồn cười chảy cả nước mắt đấy!

 

Khoảng những năm 2000, thành phố chi ra khoản tiền cỡ 100 lạng vàng để làm một cái đề tài nghiên cứu về Rùa Hồ Gươm, nhiều nhà khoa học tham gia, họp hành hội thảo đầy đủ, tài liệu đóng thành tập dày vẫn lưu trong Sở Khoa học -  Công nghệ. Nhưng câu hỏi có bao nhiêu cụ rùa thì vẫn chưa có câu trả lời. Hoá ra là các nhà khoa học nghiên cứu trên cạn, còn cụ rùa lại  sống ở dưới nước, nên không đếm được.

 

Năm ngoái, có mấy người nước ngoài đến dọn đáy hồ hay lắm: rất công phu, thận trọng, sau đấy họ lại chở máy đi. Nghe nói vì không có ai lo các bước cụ thể để thực hiện việc ấy. Thế mới biết dọn bùn bẩn, lọc nước sạch cho cái hồ con con cũng chẳng dễ.

 

Tháp Rùa thế kỷ XX. (Ảnh tư liệu).

Gần đây, báo chí hay nói về cụ rùa, lúc thì bảo cụ vui, khi thì cụ ốm. Ốm cũng dăm bảy lý do bàn to nhỏ: hồ cạn nước, nước hồ bẩn, bật nhiều đèn làm cụ loá mắt, lạnh quá nên sưng phổi rồi cụ nghẹn vì gặm phải dây chun, cụ bị rùa tai đỏ cắn sứt cả mai. Ảnh chụp gần đây nhất là cụ không bò lên bờ vì vướng cọc hay có cái ống nước lơ lửng chắn mất lối đi.


Không biết là làm một chỗ vài mét vuông cho cụ bò lên phơi nắng cho ấm, trốn cái bọn rùa tai đỏ phàm ăn hung hãn có tốn kém không? Dỡ bỏ hay chôn sâu mấy cái ống nước vướng lối cụ đi có mất nhiều công sức không? Dọn rác đáy hồ bằng chân, nhờ những người mò trai bắt hến làm thì hết bao nhiêu công? Làm ngần ấy việc có cần hội thảo khoa học không? Ngần ấy câu hỏi đặt ra, nhưng quan trọng nhất là hỏi ai đây nhỉ?

 

Thế thì chịu rồi!

 

Giả sử, nếu Hồ Gươm không có cụ rùa, thì trên Tháp Rùa đề cái biển: Ngày xưa đây có Cụ Rùa, nơi này Cụ lên phơi nắng!

 

Còn Hà Nội không có Hồ Gươm thì Hà Nội vẫn là Hà Nội thôi…

 

Trần Huy Ánh

* Tư liệu về Hồ Gươm của cụ Nguyễn Văn Uẩn

Ảnh minh hoạ: Hanoidata ST&BT