Án oan, ép cung và "dê tế thần"

- Nước mắt của nhân dân, là khóc cho bi kịch của một quốc gia - khó phát triển.

I- Tự do là trạng thái tự nhiên và giá trị sống tuyệt vời nhất của con người trong xã hội. Nhưng có những con người, cái giá tự do buộc phải trả quá đắt. Mà trường hợp và số phận của tù nhân Nguyễn Thanh Chấn (Việt Yên, Bắc Giang), vừa được tạm tha, sau 10 năm bóc lịch oan trong tù với cái “án giết người” không gây ra, khiến cả xã hội chấn động mạnh, là một minh chứng buồn.

Sự tự do đó không phải được đánh đổi bằng tài năng điều tra, trách nhiệm công tâm của cơ quan chức năng hay tòa án, mà bằng sự “điều tra’ tận tụy, kiên nhẫn vô bờ bến của người vợ ông bỗng trở thành “thám tử tư” bất đắc dĩ, dẫn đến sự hối thúc và hung thủ giết người phải ra thú tội trước cơ quan chức năng- Lý Nguyễn Chung, sau đúng 10 năm lẩn trốn.

Anh Nguyễn Thanh Chấn trở về trong vòng tay gia đình. Ảnh: VietNamNet

Thật ra, tư pháp của bất cứ quốc gia văn minh nào cũng vẫn có những án oan sai “chết người”. Thế giới từng ghi nhận những án oan chấn động- của Darryl Hunt, Thomas Kennedy, Dewey Bozella (Mỹ), Arthur Allan Thomas (New Zealand), Donald Marshall, Jr (Canada)… , những số phận người bình thường bỗng thành nổi tiếng một cách đắng cay.

Vì thế mà nhân gian luôn tồn tại những bi kịch.

Nguyễn Thanh Chấn chỉ là một nông dân ở Bắc Giang. Cái án oan khiên bất ngờ rơi xuống đầu ông chỉ có mấy tiếng, trong buổi tối định mệnh ngày 15/8/2003, khi ông đi lấy nước, khi người ta phát hiện người phụ nữ đơn thân tên là H. cùng thôn Me với ông này, bị giết hại. Nguyễn Thanh Chấn bị khép tội với bản án chết người- “giết người”- tù chung thân.

Bị kịch của người nông dân trong thời hiện đại “sống và làm việc theo pháp luật”, có nỗi bi thảm riêng của nó. Đâu phải chỉ có  Nguyễn Thanh Chấn, kéo theo là sự thiệt hại về kinh tế của một gia đình nghèo, là nỗi đau của người vợ có chồng mang tiếng giết người, là nỗi tổn thương và tủi hổ của những đứa trẻ con cái ông, trong ánh mắt kỳ thị của cộng đồng, làng xóm, bạn bè sau lũy tre làng.

Có điều, bi kịch đó đến thời điểm này, khi mọi việc vỡ lở tung tóe, người ta mới thấy hàng loạt điều “phi pháp luật” của cơ quan thực hiện pháp luật, có thẩm quyền kết án … oan sai, khiến xã hội bàng hoàng, bức xúc.

Ai là những nhân vật điều tra viên đã “có tài” ép cung, đẩy Nguyễn Thanh Chấn đến bước đường buộc phải nhận cái tội mình không mắc? Tệ đến mức (theo lời ông Chấn) hướng dẫn ông này khai báo sự việc, hướng dẫn vẽ sơ đồ hiện trường, và luyện tập thuần thục để thực nghiệm? Động cơ nào khiến họ thản nhiên làm một việc “dựng chuyện” thất đức đến vậy, và nghiệp vụ “phản pháp luật” đó, thực chất, còn mang tính chất “lừa đảo” cả tòa án?

Vì sao tòa án không đủ chứng cứ, nhân chứng, ngoài hai dấu vết chân gần giống, nhưng cả hai phiên tòa sơ thẩm, phúc thẩm vẫn thản nhiên kết luận y án “giết người”? Phải chăng, ngoài sự non yếu và lỏng lẻo nghiệp vụ, còn có tâm lý nghề nghiệp méo mó, hệt bác sĩ, nhìn đâu cũng thấy vi trùng?

Vì sao, người vợ ông 10 năm kêu oan cho chồng. Nhưng những lá đơn khiếu nại của người đàn bà khốn khổ vẫn rơi vào trong sự im lặng đáng sợ? Lá đơn đó, liệu có là một trong số không biết bao nhiêu lá đơn có số phận hẩm hiu trong thời “bạn hỏi, chúng tôi … không thèm trả lời”?

Để rồi sau 10 năm, cuối cùng, bi kịch mang tên Nguyễn Thanh Chấn cũng được mở nút, khi thủ phạm chính xuất hiện, với màn diễn có hậu- Viện KSNDTC công bố quyết định kháng nghị tái thẩm, tạm đình chỉ thi hành án do “xuất hiện tình tiết mới làm thay đổi bản chất vụ án”, trả tự do cho Nguyễn Thanh Chấn.

Dù vậy, bi kịch Nguyễn Thanh Chấn có vẻ chưa thể kết thúc. Khi ông Vũ Đức Khiển, nguyên chủ nhiệm UBPL của QH khẳng định, kháng nghị và xét xử tái thẩm là sai. Bởi điều tra sai, kết tội sai thì bây giờ phải minh oan cho người vô tội. Phải giám đốc thẩm để tuyên hủy bản án sơ thẩm, phúc thẩm, chứ không phải vì một kẻ ra đầu thú nhận tội mà coi đó là tình tiết mới.

Cũng theo ông Vũ Đức Khiển, nếu đưa ra tái thẩm, là các cơ quan tố tụng đang cố tình lấp liếm đi cái sai của mình trước đó, dễ bề phủi trách nhiệm đã gây oan cho ông Chấn (Lao động, ngày 06/11). Có lẽ, chỉ những người trong ngành tư pháp, mới hiểu bản chất của vấn đề?

Có điều, khi bi kịch Nguyễn Thanh Chấn mới mở nút, thì những phát ngôn ấn tượng của hai ông Nguyễn Minh Năng (nguyên chủ tọa phiên xét xử sơ thẩm năm 2004), Trần Văn Duyên (nguyên thẩm phán TAND tỉnh Bắc Giang, thẩm phán phiên xét xử sơ thẩm) những quan chức tòa án từng có quyền sinh quyền sát với số phận ông Nguyễn Thanh Chấn, cho thấy họ vô cảm, và rũ sạch trách nhiệm đến chừng nào:

Giờ bị cáo oan sai thì trách nhiệm là do QH chứ biết sao được? Và: Chúng tôi xử sơ thẩm mà cấp phúc thẩm y án thì chứng tỏ có đủ căn cứ kết tội bị cáo về tội giết người. Cấp phúc thẩm tuyên y án có nghĩa chúng tôi xử đúng rồi và chúng tôi cũng không có trách nhiệm gì. Giờ vụ án có sai thì trách nhiệm thuộc về cấp phúc thẩm của tòa tối cao.

Không hiểu QH biến thành… tòa án tự lúc nào? Không hiểu, khi “đá bóng trách nhiệm” lên cấp phúc thẩm, các vị có nhớ đến câu dân gian Con nó lú có chú nó khôn. Dường như ở đây, con lú, chú nó cũng lú theo?

Cũng hệt như các quan chức đó, những điều tra viên đã “ép cung” năm xưa, giờ không nhận, và họ cũng quên hết những gì đã làm với ông Nguyễn Thanh Chấn. Nhưng chắc chắn, vụ án đáng xấu hổ này, sẽ đi vào lịch sử tư pháp, khó quên

Chắc chắn, vụ án oan Nguyễn Thanh Chấn không phải là vụ duy nhất, không phải vụ đầu tiên và cũng chưa phải vụ cuối cùng. Rồi đây, cơ quan chức năng sẽ phải có chính sách đền bồi thiệt hại cả danh dự lẫn kinh tế cho ông này.

Nhưng bi kịch của một người nông dân như ông, cho thấy “lỗi hệ thống” của ngành tư pháp, trong vai trò công cụ quản lý và xét xử tội phạm, góp phần bảo đảm an ninh, trật tự xã hội.

II-Bi kịch Thần Công lý bị “bịt mắt” trong vụ án Nguyễn Thanh Chấn, trở nên chua chát hơn, nếu đặt vụ án đó trong bối cảnh công cuộc diệt trừ tham nhũng hiện nay. Ở công cuộc đó hình như Thần Công lý còn … nhắm tịt mắt?

Ảnh minh họa

Đó không phải là hình ảnh ví von văn chương, mà là một nghịch cảnh phũ phàng. Nếu như tham nhũng được gọi đích danh bằng những ngôn từ, mạnh mẽ bao nhiêu, búa rìu bao nhiêu- “giặc nội xâm”, “quốc nạn”, “vấn nạn”, thì kết quả phòng chống, diệt trừ tham nhũng, thương thay, lại yểu mệnh bấy nhiêu: Giặc tham nhũng chưa bị sát thương; Phòng chống tham nhũng mới bắt được sâu nhỏ; Đánh tham nhũng mới mơn man bên ngoài; Chống tham nhũng kiểu “dội nước vội vàng”.. v.v và v.v…  

Trong khi phòng chống tham nhũng, về hình thức, có đầy đủ từ bộ máy từ TƯ đến địa phương, có đầy đủ các văn bản luật, các quy định, chế tài về sự công khai minh bạch tài sản, có đầy đủ cả hệ thống bảo vệ pháp luật- cơ quan điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án. Có điều, sự “vô hiệu hóa” của chiến dịch rầm rộ này ngay từ đầu, có vẻ như đã được báo trước.

Bởi sự bất lực trước quyền lực của các “nhóm lợi ích” thâu tóm, chi phối, từ những người đứng đầu các công ty, tập đoàn kinh tế Nhà nước. Những vị này, khi lâm nạn, cũng vẫn chỉ là “con dê tế thần” trước thanh thiên bạch nhật. Rút cục, “dê tế thần” bị mổ xẻ, bị mất hết cả danh dự lẫn sự nghiệp, nhưng kẻ chăn dắt thì nhởn nhơ, vô can với đôi tay… sạch.

Bởi sự “nhờn” với tham nhũng, thái độ cam chịu  chung sống với tham nhũng một cách vô cảm của người dân, là kết quả tất nhiên của một tâm lý yếm thế, mất niềm tin trước những giá trị đen trắng đảo lộn trắng trợn trong xã hội: Người ngay sợ kẻ gian, cái tốt sợ cái xấu, người còng làm cho thằng ngay ăn….

Bởi sự ràng buộc trách nhiệm với người đứng đầu cao nhất một đơn vị, hóa ra không kích thích được ý thức trách nhiệm cao trong quản lý của họ. Vô tình “ràng buộc” họ trở thành người sẵn sàng bao che những bất ổn về tham nhũng của đơn vị mình, che dấu tội lỗi cho kẻ tham nhũng, nhân danh “bảo đảm sự bình ổn” của tập thể. Mà cái gốc của nó là bệnh thành tích.

Đặc biệt, bởi quy định công khai, minh bạch tài sản của quan chức chỉ mang tính hình thức- nói vậy không phải vậy- đã gây hoài nghi sâu sắc trong lòng nhân dân, nhân danh mỹ từ “bảo vệ uy tín cán bộ”, hệt câu chuyện ngụ ngôn “chiếc áo của hoàng đế”, trong khi có uy tín nào thực chất hơn phẩm cách trong sạch, vì nước, vì dân?

ĐBQH Lê Như Tiến: "Mèo ăn miếng thịt chẳng tha. Hồ vồ con lợn đứng mà thở than". Ảnh: Lê Anh Dũng

Sự “vô hiệu hóa”, mũ ni che tai, nhắm tịt mắt trước giặc tham nhũng giờ đây quá tinh vi, lan đến cả nghị trường. Khi mà chính đại biểu QH mỗi lần ra họp QH cũng được căn dặn rất kỹ- không phát biểu về tham nhũng, bởi nếu còn cơ chế xin- cho, thì mình xin ai cho (Tuổi trẻ, ngày 07/11). Đại biểu QH đại diện cho quyền lợi của dân, mà còn đành ngoảnh mặt làm ngơ thì đủ biết, tham nhũng có gương mặt lưu manh, ma giáo thế nào?

Và điều này mới quan trọng, khi chính vị Chủ tịch QH phải đặt câu hỏi nghi vấn: Liệu có tiêu cực, bao che trong các cơ quan bảo vệ pháp luật, trong lực lượng phòng chống tham nhũng không? (VietNamNet, ngày 07/11). Ngành tư pháp liệu có thể trả lời câu hỏi này được không?

Dư luận xã hội còn chưa quên hiện tượng UB Tư pháp của QH đi giám sát một số đia phương, có tỉnh 02 năm chỉ xử được 09 bị cáo về tội tham nhũng, thì đã có 08 bị cáo hưởng án treo?

Không ít trường hợp, vụ to làm thành nhỏ, vụ nhỏ thành “án treo. Chợt nhớ tới nạn nhân Nguyễn Thanh Chấn khốn khổ, bị kết án chung thân, và phải tù tới 10 năm mới được giải oan, chỉ vì một cái tội không mắc. Vì sao, cùng kiếp người, trước Thần Công lý, lại nhất bên quan tham, bét bên dân lành, bất công như vậy?

Điều này càng cần đặt ra, nếu biết, nhiều án tham nhũng lớn bị “tắc” vì giám định tư pháp. Bởi kết luận giám định tư pháp rất quan trọng, cho việc xét xử đúng người đúng tội.

Vậy nhưng, trong một số trường hợp, kết luận giám định chưa bảo đảm, còn chung chung, mập mờ, không rõ ràng, không khẳng định rõ đúng sai và có dấu hiệu né tránh khiến cho các cơ quan tiến hành tố tụng lúng túng, khó khăn trong quá trình giải quyết vụ án (Chính phủ.vn, ngày 07/11). Đây là yếu kém về kỹ thuật giám định, hay còn nguyên nhân nào khiến các vụ án tham nhũng như … ngậm hột thị?

Hậu quả của hiện tượng “chạy” giám định tư pháp để thoát tội, dẫn đến có trường hợp phải đình chỉ vụ án. Khi đó, sẽ có người ngoài cười nụ… , còn có ai khóc thầm không, thì chỉ có người dân đóng thuế là biết rõ.

III- Bi kịch Nguyễn Thanh Chấn, bi hài kịch chống tham nhũng luẩn quẩn loanh quanh cho thấy, muốn chống “giặc nội xâm” triệt để, muốn sửa chữa các khuyết tật của hệ thống tư pháp, mà vụ án oan sai 10 năm ngồi tù của ông này là một lỗ hổng hổ thẹn, cho thấy cải cách tư pháp phải được quyết liệt thực hiện, nếu muốn người dân lấy lại niềm tin đã mất. Nhưng cải cách tư pháp chỉ có hiệu quả, một khi gắn liền với cải cách thể chế chính trị, cải cách cơ chế quản lý kinh tế- xã hội, xây dựng một nền quản trị quốc gia văn minh, tiến bộ.

Đó là một thách thức lớn, cũng là một cơ hội lớn. Nắm bắt hay bỏ qua?

Không phải ngẫu nhiên, Ts. Nguyễn Sĩ Dũng, trong trả lời phỏng vấn của báo Tuổi trẻ, ngày 04/11 khẳng định: Đổi mới là mệnh lệnh thời đại! Để chúng ta thiết kế nền quản trị quốc gia đáp ứng yêu cầu thời đại, tạo ra xung lực mới cho sự phát triển.

…Chúng ta đang sống trong một thế giới đã thay đổi. Sống theo cách cũ, vì vậy sẽ không có tương lai. Điều đáng lưu ý là không chỉ thế giới đã rất khác, mà những người dân cũng đã rất khác. Bởi hàng chục triệu người dân đã hội nhập với thế giới hiện đại nhanh chóng và hiệu quả hơn so với nhiều thiết chế đang vận hành nền quản trị quốc gia của chúng ta.

Cái thế giới đã thay đổi đó, đang thách thức chính nhận thức, tư duy xã hội, thách thức trí tuệ, bản lĩnh của cả một dân tộc- cập nhật để phát triển hay chối bỏ, mặc cho dân tộc tụt hậu? Hội nhập văn minh hay mãi mãi ở “cái bẫy trung bình” không chỉ là chất lượng sống, mà cả văn minh, văn hóa nhân loại? Muốn thế, một nền tảng, một cơ chế quản lý theo kiểu pháp trị phải thực sự được thượng tôn, định hướng và điều chỉnh mọi quan hệ xã hội.

Không phải ngẫu nhiên, đại biểu QH Trương Trọng Nghĩa đã phải thẳng thắn: Hậu thế sẽ đánh giá Quốc hội khóa XIII  làm gì để thúc đẩy chứ không cản trở sự phát triển của dân tộc.

Nếu không có những giải pháp toàn diện và đột phá thì đất nước không thể chuyển biến tích cực một cách căn bản… Công cuộc đổi mới thể chế và luật pháp đã chậm bước so với nhu cầu của đất nước.

Khi đọc bài báo đầu tiên về vụ án Nguyễn Thanh Chấn, nhìn vòng vây yêu thương, tràn đầy nước mắt của người dân vô tội đón người thân tù tội trở về, nhiều người đã cay mắt. Nước mắt khóc cho bi kịch một cá nhân.

Nhưng nếu quốc nạn tham nhũng cứ mãi ngang nhiên thách thức, trước nền tư pháp lạc hậu, yếu kém đầy khuyết tật, trước một thể chế, cơ chế quản lý già nua tư duy, xơ cứng nhận thức, thì nước mắt của nhân dân, là khóc cho bi kịch một quốc gia- khó phát triển.

Vâng, hậu thế sẽ đánh giá cha ông họ- hôm nay.

Kỳ Duyên