Đại từ điển giáo khoa Séc - Việt, một công trình đầy ý nghĩa

Bùi Đức Lại

Tôi nhận tập cuối cùng trong bộ Đại từ điển giáo khoa Séc - Việt sáu tập do tác giả Nguyễn Quyết Tiến gửi tặng, lòng vui khôn xiết. Là một trong những người tham gia biên soạn cuốn Từ điển Séc - Việt đầu tiên (ra mắt năm 1968, do kỹ sư Trần Xuân Đàm chủ trì), tôi  càng nhận biết đầy đủ hơn ý nghĩa lớn lao của thành quả lao động trí tuệ cật lực gần mười năm trời của hai tác giả Nguyễn Quyết Tiến và Ivo Vasilijev.

Tôi rất vinh dự được giới thiệu đôi lời về công trình này.

Nhà ngôn ngữ học Ivo Vasilijep, nhiều năm làm việc tại Viện Phương đông, Viện Hàn lâm khoa học Tiệp Khắc, thông thạo tiếng Việt, người bạn nhiệt thành của Việt Nam, đã cộng tác chặt chẽ với kỹ sư Nguyễn Quyết Tiến trong việc biên soạn Từ điển. Do tuổi cao, bệnh nặng, ông đã qua đời năm 2016, chỉ kịp tham gia biên soạn 4 tập đầu của Từ điển.

Kỹ sư Nguyễn Quyết Tiến đã một mình đảm nhận biên soạn 2 tập cuối, kết thúc công trình đồ sộ này trên xe lăn sau nhiều lần phẫu thuật khớp gối. Tôi thực sự khâm phục những nỗ lực vượt bậc của hai tác giả cao tuổi, can đảm, nghị lực, giầu kiến thức, đam mê và tình yêu với hai đất nước Việt- Séc, đã vượt mọi khó khăn hoàn thành công trình này.

Giáo sư Cermak, nhà ngôn ngữ học Séc nổi tiếng, người đỡ đầu tinh thần Từ điển, đã có một bài viết rất sâu sắc, toàn diện, đánh giá rất cao Từ điển. Đánh giá của Cermak  được nhiều người đồng tình qua thực tế sử dụng Từ điển.

Lễ ra mắt Tập 5 bộ Đại từ điển giáo khoa Séc-Việt do kỹ sư Nguyễn Quyết Tiến chủ biên.

Ấn tượng mạnh đầu tiên với mọi người là khối lượng đồ sộ của một từ điển song ngữ. Sáu tập, gần 4500 trang in, với trên 120.000 từ mục. Giữa những “ngôn ngữ không lớn”, như tiếng Viêt và tiếng Séc, thì có lẽ chưa từng có từ điển quy mô to lớn như vậy.

Nhưng ý nghĩa và tầm cỡ lớn lao của từ điển này không phải chỉ ở khối lượng của nó.

Được đặt tên là Từ điển giáo khoa vì tính chất giáo khoa là một khía cạnh nổi bật của nó. Từ điển đã không dừng lại ở việc chuyển ngữ Séc- Việt một cách đơn giản mà đi sâu vào giải nghĩa một cách cô đọng, dễ hiểu, khá đầy đủ những nội dung cơ bản nhất của từng mục từ tiếng Séc, trước khi giới thiệu từ tương đương trong tiếng Việt.

Những ví dụ trong cả hai ngôn ngữ được chọn lọc kỹ lưỡng, giúp người đọc hiểu đúng ý nghĩa, sắc thái, phạm vi sử dụng…của mỗi mục từ. Điều này đặc biệt quan trọng, và theo tôi có lẽ là quan trọng nhất, nó làm nên linh hồn sống và giá trị sử dụng đích thực của bất cứ từ điển song ngữ nào.

Tính chất bách khoa là đặc điểm nổi bật của bộ từ điển. Các từ mục được chọn lọc, giải nghĩa và chuyển ngữ không chỉ trong ngữ nghĩa thông dụng, mà với tính chất là thuật ngữ chuyên môn trên nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau. Điều đó giúp ích không chỉ cho việc chuyển ngữ thông dụng, mà còn cung cấp những hiểu biết cơ bản, những khái niệm, thuật ngữ chuyên môn tương đương trong ngôn ngữ Séc và Việt. Trong lĩnh vực chuyên môn của mình, tôi thấy những thuật ngữ được lựa chọn, giải nghĩa và dịch rất đầy đủ và đáng tin cậy.

Người đọc tìm thấy trong Từ điển những thuật ngữ, những khái niệm, những kiến thức cơ bản  thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau,  tương đương những gì họ có thể tìm thấy trong một bộ từ điển bách khoa trung bình. Ví dụ, trong mục từ Hus, người đọc được giới thiệu một cách cô đọng thân thế, sự nghiệp, vị trí của Hus, một người Séc vĩ đại thế kỷ 15, lại có thể biết về phong trào chịu ảnh hưởng tư tưởng Hus-husitstvi-, về địa phương mang tên Husinec-nơi ngôi nhà xưa của Hus….

Cũng thú vị đối với những ai tò mò, ham hiểu biết, ví dụ như không chỉ biết rằng từ horcice trong tiếng Séc dịch sang tiếng Việt là mù tạc (tương hạt cải), mà còn biết có những loại horcice nào, làm từ nguyên liệu gì, và vì sao lại có loại mù tạc mang tên Krems…chẳng hạn.

Những người nghiên cứu và hoạt động trong lĩnh vực chuyên ngành tiếng Việt cũng có thể tìm thấy ở đây những đóng góp mới của tác giả làm phong phú và minh định hơn nghĩa của một số từ tiếng Việt.

Một bộ từ điển như vậy thì không thể “ngắn” được. Khối lượng lớn trên 4.500 trang sách ít nhiều không thuận lợi với những người chỉ đơn thuần muốn “tra từ điển”để tìm từ tương đương  Séc- Việt, nhưng lại rất cần thiết cho những ai muốn có khái niệm đầy đủ hơn, chính xác hơn từng mục từ trong tiếng Séc, cả trong ngôn ngữ thông dụng lẫn thuật ngữ chuyên ngành, về những miền giao nhau và không giao nhau  giữa những từ tương đương Séc - Việt, những điều làm nên sắc thái khác nhau giữa chúng.

Điều đó giúp ích rất nhiều cho những ai muốn nâng cao tri thức ngôn ngữ Séc và văn hóa Séc, và những người làm công việc dịch thuật hai chiều Việt - Séc.

Bộ từ điển này ra đời là một sự kiện rất có ý nghĩa kỷ niệm 70 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Việt - Séc.

Từ khi cuốn Từ điển Séc - Việt đầu tiên ra đời đến nay đã trên nửa thế kỷ trôi qua. Trong thời gian đó đã diễn ra bao nhiêu biến động lớn lao ở Việt Nam, ở Séc và trên thế giới, tác động sâu sắc đến đời sống và mối quan hệ của nhân dân hai nước. Cùng với việc xuất hiện những nhân tố mới, mối quan hệ giao lưu, hữu nghị giữa hai dân tộc Việt và Séc ngày càng đa dạng, phong phú, sinh động.

Từ năm, bẩy người Việt ở Praha đầu những năm 50, năm sáu trăm người Việt những năm 60 thế kỷ trước trên đất Tiệp - Khắc (khi Từ điển Séc - Việt đầu tiên ra đời), ngày nay, đã có một cộng đồng đông đảo trên dưới 65.000 người Việt trên đất Séc, đã có thế hệ thứ hai, thứ ba người Séc gốc Việt.

Bộ từ điển này với chất lượng của nó, sẽ đáp ứng được yêu cầu xây dựng và phát triển quan hệ giữa hai dân tộc, phục vụ đối tượng rộng rãi người, từ người bình dân đến những nhà khoa học, hoạt động chính trị-văn hóa-xã hội có liên quan đến hai ngôn ngữ Séc - Việt.

Ngay từ khi tập đầu tiên của bộ từ điển này ra đời, Từ điển đã được đón nhận, hoan nghênh và quảng bá rộng rãi trong dư luận Séc, nhất là trong cộng đồng hoạt động trên lĩnh vực ngôn ngữ, văn hóa, quan hệ ngoại giao, hữu nghị…và đông đảo người Việt ở Séc. Các tổ chức như Viện Từ điển, Viện Hàn lâm Khoa học, Hội nhà văn Séc…đã tổ chức giới thiệu, đánh giá cao và trao cho Từ điển những giải thưởng và danh hiệu xứng đáng với chất lượng của nó.

Sách được in và phát hành ở Séc nên có những hạn chế nhất định trong việc phát hành phổ biến ở Việt Nam. Với hàng vạn người Việt yêu mến đất nước Séc, nhất là những ai đã từng học tập, làm việc ở Séc cũng như những người đã định cư ở đó, Từ điển này là một người bạn đồng hành không thể thiếu. Để tìm thấy trong đó không chỉ những hiểu biết phổ thông, đa dạng, phong phú, về Séc và không gian văn hóa Séc, để sống lại những cảm hứng sâu sắc về đất nước Séc tươi đẹp, con người Séc đôn hậu, hiền hòa, giàu tinh thần tự chủ và giỏi sáng tạo. 

Với tính chất đó, bộ Đại từ điển giáo khoa Séc - Việt xứng đáng được quảng bá rộng rãi ở Việt Nam. Nó cũng xứng đáng được đánh giá khao từ các cơ quan và tổ chức hữu quan phía Việt Nam.