Bộ tiểu thuyết “Dân du mục” của Ilyas Yesenberlin (sinh năm 1915 tại thành phố Atbasar, tỉnh Akmola, Kazakhstan; mất năm 1983) được viết không theo trình tự thông thường: Tập cuối “Hãn Kene” lại được hoàn thành trước tiên vào năm 1969, kể câu chuyện về Kenesary Kasymuly – vị hãn cuối cùng của người Kazakh, cũng là người lãnh đạo phong trào giải phóng dân tộc chống lại việc chiếm các vùng đất Kazakh và các chính sách chia rẽ của Đế quốc Nga trong thế kỉ 18 và 19.
Tiếp đó, Ilyas Yesenberlin mới viết tập đầu “Thanh kiếm yêu thuật”, mô tả thời gian hình thành của Hãn quốc Kazakh thế kỉ 15 – 16, khi các vị hãn Abulkhair, Dzhanybek và Kerey bắt đầu tranh giành ngai vàng, và các bộ lạc, bộ tộc du mục ý thức về sự đoàn kết chặt chẽ hơn để cùng phát triển.
Năm 1973, tác giả hoàn tất nốt tập thứ hai “Tuyệt vọng”, kể lại cuộc đấu tranh hào hùng của người Kazakh chống lại các đạo quân xâm lược từ nước khác trong thế kỉ 17 – 18; và những thăng trầm trong quá trình người Kazakh chuyển biến thành công dân của Đế quốc Nga.
Ilyas Yesenberlin bắt đầu nghĩ về chủ đề “Dân du mục” từ năm 1945, nhưng mãi tới năm 1960, ông mới bắt đầu viết. Ông xác định rõ rằng quá trình chuẩn bị cần thời gian dài bởi tư liệu lịch sử đòi hỏi sự kiên trì và tính chính xác rất cao.
Theo lời con trai của Ilyas Yesenberlin kể lại, thì nhà văn đã tập trung cao độ cho bộ tiểu thuyết này: “Ông làm việc 10 - 12 tiếng mỗi ngày. Không có máy tính, ông viết bằng tay, sau đó gõ trên máy đánh chữ, rồi sửa chữa”.
Và rồi, “Dân du mục” đã trở thành bộ sách lớn nhất về văn hóa lịch sử dưới dạng văn học, nhắc tới những sự kiện bi thảm nhất, phức tạp nhất và cũng quan trọng nhất, ý nghĩa nhất trong lịch sử của dân tộc Kazakh từ khi Đế chế Thiếp Mộc Nhi (Tamerlane) sụp đổ cho đến giữa thế kỉ 19.
Bằng những tư liệu phong phú và cách kể chuyện sống động, Ilyas Yesenberlin đã vẽ nên bức tranh sinh động và chân thực về cuộc sống của những người du mục ở đại thảo nguyên thời tiền Mông Cổ, về thời Thành Cát Tư Hãn xâm chiếm miền Trung Á, về Hãn Quốc Kim trướng, về sự hình thành Hãn quốc Kazakh vào thế kỷ 15 – 16, và cuộc đấu tranh lâu dài của người Kazakh với Dzungaria, về thời kỳ các thảo nguyên Kazakhstan bị sáp nhập vào Nga…
Trước khi Ilyas Yesenberlin viết “Dân du mục”, văn học Kazakhstan chưa có tác phẩm nào mang tính căn bản về lịch sử dân tộc Kazakh và sự hình thành quốc gia Kazakhstan. Cũng chưa có nghiên cứu khoa học nghiêm túc nào về những vấn đề phức tạp của lịch sử quốc gia suốt 500 năm qua như thời điểm sụp đổ của Hãn Quốc Kim trướng và đế chế Thiếp Mộc Nhi (Timur); sự xuất hiện của hãn quốc Kazakh…
Ilyas Yesenberlin đã trở thành một trong những người đầu tiên khảo cứu và cũng là người đầu tiên trong số các nhà văn thực hiện công việc nghiên cứu khó khăn này.
Trong tác phẩm của mình, ông sử dụng hiệu quả văn học dân gian, thể hiện cả trí tuệ và tâm hồn của nhân dân, kết hợp các tư liệu phong phú để khắc họa đầy đủ các sự kiện bi thảm: Các cuộc xâm lược thảm khốc của người Dzungar, của người Trung Quốc và những đội quân nước ngoài khác; xung đột đẫm máu giữa các bộ lạc và thị tộc, giữa các hãn và sultan để giành quyền lực; cuộc đấu tranh của những người du mục chống lại sự áp bức tàn bạo của tầng lớp thống trị...
Tổng thống Kazakhstan Kassym-Zhomart Tokayev từng bày tỏ: “Không thể nhận thức được lịch sử Kazakhstan nếu không nghiên cứu sâu về các tác phẩm của Ilyas Yesenberlin. Bộ ba tác phẩm “Dân du mục” đã đóng góp lớn lao vào công cuộc khôi phục ký ức lịch sử của chúng ta. Các tác phẩm của Ilyas Yesenberlin vốn ngợi ca tinh thần ái quốc của nhân dân Kazakh, đã thể hiện thái độ tôn kính đối với lịch sử của miền đất thiêng liêng”.
Sau khi đọc “Dân du mục” của Ilyas Yesenberlin, bà Z.S. Kedrina, nhà nghiên cứu văn học và văn hóa Kazakhstan nhận định: Văn học có thể bù đắp cho những gì khoa học còn bỏ lỡ. Các nhà văn – sử gia người Kazakh luôn là những nhà nghiên cứu tuyệt vời. Họ thường tạo ra các khái niệm lịch sử thực sự trước các nhà sử học chuyên nghiệp. Có được điều này là do họ đã dành rất nhiều công sức để tìm kiếm tài liệu và những sự thật không thể chối cãi.
“Dân du mục” đã được đề cử Giải thưởng Nhà nước Liên Xô năm 1980, nhưng các đồng nghiệp từ Hội Nhà văn Kazakhstan đã viết đơn tố cáo tác giả lên Ủy ban An ninh quốc gia Liên Xô (KGB) cáo buộc ông là theo “chủ nghĩa dân tộc”, và cuốn sách đã bị gạt khỏi danh sách Giải thưởng.
Tuy nhiên, cho tới nay, bộ tiểu thuyết của Ilyas Yesenberlin vẫn được biết đến rộng rãi trên toàn thế giới, được dịch ra hơn 30 ngôn ngữ, với tổng số sách phát hành là 8 triệu bản.
Năm 2015, lễ kỉ niệm 100 năm ngày sinh Iliyas Yesenberlin được đưa vào danh sách sự kiện được tổ chức với quy mô lớn trong khuôn khổ các tổ chức quốc tế.
Phạm Bình Minh, Nguyễn Thị Thảo, Nguyễn Thị Ngọc Trang
.svg){kind=icon}
