Song hành cùng áp lực điều trị, chạy đua cứu mạng sống bệnh nhân của bác sĩ là các kiểm nghiệm viên, nghiên cứu viên - những người đi tìm “thủ phạm” gây nên các vụ ngộ độc. Trong bối cảnh ngày càng nhiều vụ ngộ độc thực phẩm xảy ra, áp lực mà họ phải đối mặt không chỉ là số lượng mẫu tăng mạnh mà còn là độ khó bởi "hợp chất, hóa chất mới gây bệnh chưa từng có trong y văn và thực tế, có những bệnh chỉ gặp trên động vật nay lại thấy trên người". 

Những chia sẻ của Tiến sĩ, dược sĩ Trần Cao Sơn, Phó Viện trưởng Viện Kiểm nghiệm An toàn vệ sinh thực phẩm (ATVSTP) Quốc gia, sẽ cho thấy vấn nạn ngộ độc thực phẩm ngày càng nguy hiểm và phức tạp như thế nào.

Những người chạy đua với thời gian

Nhớ lại một ngày cách đây vài năm, gần hết giờ làm việc hành chính, Tiến sĩ, dược sĩ Trần Cao Sơn nhận được điện thoại từ Trung tâm Chống độc Bệnh viện Bạch Mai thông tin một nhóm bệnh nhân nước ngoài bị ngộ độc sau khi uống rượu ngâm hoa quả được gửi sang Việt Nam điều trị. Một số bệnh nhân có dấu hiệu tan huyết nhưng chưa rõ tác nhân gây ra. 

Lập tức, mẫu rượu nghi ngộ độc được chuyển từ Bệnh viện Bạch Mai sang Viện Kiểm nghiệm ATVSTP Quốc gia. Một hội đồng tư vấn được thiết lập, căn cứ trên tất cả yếu tố, dữ liệu cung cấp, các chuyên gia bắt đầu hành trình "chạy đua" với thời gian.

Viện Kiểm nghiệm ATVSTP Quốc gia có 7 labo. Để tìm ra sớm nhất tác nhân gây ngộ độc (do tác nhân hóa học, vật lý, vi sinh), các chuyên gia phải huy động toàn bộ labo cùng phân tích mẫu.   

Lý giải điều này, Tiến sĩ Sơn cho biết: “Cùng một triệu chứng có thể gây ra bởi nhiều hợp chất, có những hợp chất mà chúng ta chưa hề biết, do đó, phải đưa vào nhiều labo khác nhau để cùng thực hiện”. Để gây ra triệu chứng tan huyết như các bác sĩ lâm sàng mô tả, các chuyên gia của viện nhận định có thể do thuốc chuột, thuốc trừ sâu hoặc nhiều loại dược chất, hóa chất khác.

Thời điểm đó, Viện Kiểm nghiệm ATVSTP Quốc gia vừa được Bộ Y tế trang bị thiết bị sắc ký lỏng khối phổ phân giải cao rất hiện đại. Máy này giúp phát hiện ra những hợp chất mới có thể tồn tại trong thực phẩm. Đến nay, viện cũng là đơn vị duy nhất của ngành y tế sở hữu loại máy chất lượng cao này.

Sau khi tiếp nhận mẫu nghi gây ngộ độc, các labo hoạt động liên tục trong suốt 24 giờ. Bất kỳ labo nào phát hiện mối nguy đầu tiên cũng được thông tin ngay để định hướng kiểm nghiệm tiếp theo. Cuối cùng, các kiểm nghiệm viên tại đây phát hiện trong mẫu rượu được cung cấp chứa chất pyrogallol - tác nhân gây ra triệu chứng tan huyết ở bệnh nhân.

“Pyrogallol từng được đề cập trong y văn với những thông tin về tác hại với sức khỏe. Tuy nhiên, chưa có thông tin nào trong nước và quốc tế công bố chất này có trong thực phẩm”, vị chuyên gia nhớ lại. 

Kết quả xét nghiệm nhanh, chính xác là yếu tố quan trọng giúp bác sĩ lâm sàng điều trị đúng hướng. Không chỉ vậy, tìm ra chính xác nguyên nhân còn là cơ sở, bằng chứng khoa học vững chắc để cơ quan chức năng cảnh báo cộng đồng, từng bước tiến hành xử lý các cá nhân, đơn vị liên quan. Nói không quá, kiểm nghiệm viên tại các phòng labo chính là những người "vạch trần kẻ giấu mặt" gây ngộ độc thực phẩm.

Nỗi lo thường trực

“Làm sao để cho kết quả nhanh nhất và chính xác nhất” là áp lực rất lớn đối với các kiểm nghiệm viên khi tiếp nhận bất kỳ vụ ngộ độc thực phẩm. Tại Viện Kiểm nghiệm ATVSTP Quốc gia luôn có ê-kíp trực ngộ độc, tiếp nhận mẫu và tiến hành kiểm nghiệm. Quy trình thực hiện kể cả ngoài giờ, cuối tuần hay ngày lễ, Tết.

“Chuyện nửa đêm nhận điện thoại của địa phương, đơn vị bạn, hoặc phải lên đường đi lấy mẫu, điều tra ngộ độc thực phẩm ở những địa bàn cách Thủ đô hàng chục giờ đi đường là rất bình thường”, dược sĩ Sơn cho hay.

Thời gian là vấn đề khiến các kiểm nghiệm viên căng thẳng nhất. Do đó, theo Tiến sĩ Trần Cao Sơn, đối với một ca ngộ độc, việc có mẫu nghi ngờ là "niềm mong mỏi" của tất cả kiệm nghiệm viên. Bên cạnh đó, họ phải thu thập mẫu bệnh phẩm gồm dịch nôn, dịch dạ dày, có khi phải lấy mẫu máu, phân, nước tiểu của bệnh nhân để hỗ trợ xác định nguyên nhân gây ngộ độc.

Quá trình kiểm nghiệm các hóa chất, độc tố có thể giúp phát hiện ngay "thủ phạm". Tuy nhiên, đối với trường hợp ngộ độc do các vi sinh vật, việc tìm nguyên nhân có thể mất từ 3-6 ngày, thậm chí lâu hơn. Ví dụ, để khẳng định mẫu thực phẩm có độc tố botulinum, các kiểm nghiệm viên phải mất vài ngày.  

Trong tình huống khó nhất là không còn mẫu thực phẩm, ngoài mẫu bệnh phẩm, dựa vào triệu chứng lâm sàng, bác sĩ phải tận dụng điều tra nhiều yếu tố khác như dịch tễ,  phỏng vấn lấy dữ liệu bổ trợ.

“Thực tế, chỉ khoảng 70% vụ ngộ độc thực phẩm xác định được tác nhân chính xác gây ngộ độc. Bởi nhiều vụ việc dù có mẫu thực phẩm nghi ngờ nhưng kiểm nghiệm viên vẫn không xác định được nguyên nhân chính xác, buộc phải về nơi xảy ra vụ việc truy tìm nguyên nhân”, Tiến sĩ Sơn cho biết. 

Nhiều vụ việc dù không phát hiện độc tố trong mẫu thực phẩm nhưng khi các cán bộ Viện Kiểm nghiệm ATVSTP về địa phương lại phát hiện nhiều vỏ thuốc bảo vệ thực vật, thuốc diệt cỏ… vứt nhiều xung quanh khu vực xảy ra ngộ độc. Các kiểm nghiệm viên phải lấy mẫu nước, mẫu rau trồng... mới truy tìm ra được thủ phạm.  

“Lo nhất là không xác nhận nguyên nhân chính xác để trả kết quả, giải quyết vụ ngộ độc”, ông Sơn nói.

Ngoài những nguyên nhân khách quan, vị chuyên gia thẳng thắn nhìn nhận còn có những khó khăn chủ quan liên quan đến năng lực kiểm nghiệm, đặc biệt trong bối cảnh ngày càng nhiều hợp chất gây ngộ độc mới xuất hiện trong khi chưa kịp có đủ phương pháp kiểm nghiệm.

Theo ông Sơn, việc phát triển phương pháp để đáp ứng thực tế này rất quan trọng. Đồng thời, Viện Kiểm nghiệm ATVSTP Quốc gia đang đề xuất Bộ Y tế thành lập Trung tâm đánh giá nguy cơ an toàn thực phẩm để có những nghiên cứu bài bản, dựa trên bằng chứng khoa học nhằm tăng cường công tác đảm bảo an toàn thực phẩm, phòng chống ngộ độc thực phẩm tại Việt Nam.

24 giờ truy tìm manh mối cứu nạn nhân nhiễm độc chết người từ thực phẩm bẩnPhòng làm việc của Tiến sĩ Nguyễn Trung Nguyên, Giám đốc Trung tâm Chống độc, Bệnh viện Bạch Mai, vẫn lưu giữ vỏ lọ thuốc giải độc tố botulinum, chuyển từ Thái Lan về Việt Nam, trong vụ hàng chục người ngộ độc sau khi dùng pate Minh Chay, năm 2020.