Quan hệ lâu năm giữa Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và Liên minh châu Âu (EU) đã bước sang một trang mới gắn kết và thực chất hơn với việc hai bên nâng cấp quan hệ từ đối tác đối thoại trở thành đối tác chiến lược.

Cách nay gần 45 năm, Liên minh châu Âu (EU) chính thức trở thành đối tác đối thoại của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) tại Hội nghị Bộ trưởng ASEAN lần thứ 10 (AMM) và được thể chế hóa với việc hai bên ký kết Hiệp định hợp tác ASEAN - Cộng đồng Kinh tế châu Âu (EEC) vào ngày 7-3-1980. Quan hệ đối thoại đã nhanh chóng phát triển và mở rộng bao trùm các lĩnh vực, như chính trị - an ninh, kinh tế - thương mại, văn hóa - xã hội và hợp tác phát triển.

{keywords}
Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Phạm Bình Minh phát biểu tại Hội nghị trực tuyến Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN-EU về phòng, chống COVID-19. Ảnh: Lâm Khánh

Tại Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN - EU lần thứ 16 (năm 2007), hai bên đã thông qua Tuyên bố Nuremberg về tăng cường quan hệ đối tác ASEAN - EU, đưa ra tầm nhìn dài hạn và cam kết thực hiện các mục tiêu chung. Theo đó, EU bày tỏ sẵn sàng sử dụng kinh nghiệm của mình để giúp ASEAN thực hiện mục tiêu hội nhập, hỗ trợ xây dựng Hiến chương ASEAN. EU cũng đề xuất thúc đẩy kế hoạch khởi động thương mại xuyên khu vực EU - ASEAN và cho biết sẵn sàng đàm phán hiệp định thương mại tự do (FTA) với ASEAN trong khuôn khổ Tổ chức Thương mại thế giới (WTO). Tháng 11-2007, hai bên đánh dấu kỷ niệm 30 năm thiết lập quan hệ đối tác đối thoại. Nhân dịp này, hai bên đã thông qua tuyên bố chung bày tỏ quyết tâm giải quyết những thách thức liên quan đến các vấn đề biến đổi khí hậu, an ninh năng lượng, môi trường và một số vấn đề khác. Kế hoạch hành động thực hiện Tuyên bố Nuremberg cùng với danh mục hoạt động triển khai kế hoạch cũng đã được thông qua.

EU khẳng định tiếp tục triển khai kết nối và hợp tác với ASEAN thông qua việc tích cực tham gia các hội nghị cấp cao, Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), Hội nghị Bộ trưởng ASEAN - EU, Đối thoại cấp cao ASEAN - EU về hợp tác an ninh trên biển... Hai bên đạt được nhất trí cao về việc bảo đảm một môi trường hòa bình, an ninh và ổn định trong khu vực, chia sẻ tầm nhìn và khẳng định cam kết đề cao luật pháp quốc tế và xu thế đa phương; ủng hộ thúc đẩy đối thoại và xây dựng lòng tin, kiềm chế, không có các hành động làm phức tạp thêm tình hình hay gia tăng tranh chấp, không quân sự hóa, giải quyết các tranh chấp bằng biện pháp hòa bình trên cơ sở luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) năm 1982.

Hai bên nhấn mạnh việc đa dạng hóa và tăng cường kết nối về giao thông, thúc đẩy an ninh năng lượng bền vững, hợp tác giáo dục qua Chương trình hỗ trợ giáo dục đại học EU - ASEAN, công cụ đối thoại khu vực EU - ASEAN, chương trình hỗ trợ của EU đối với Trung tâm Điều phối của ASEAN về quản lý thiên tai và hỗ trợ nhân đạo, đối thoại cấp cao về phát triển bền vững, đối thoại cấp cao về môi trường và biến đổi khí hậu. EU bày tỏ kỳ vọng về việc hai bên thống nhất được Hiệp định Vận tải hàng không toàn diện liên khu vực đầu tiên trên thế giới, thúc đẩy sự kết nối toàn diện, đặc biệt trong lĩnh vực lữ hành, du lịch.

EU hiện là đối tác thương mại lớn thứ hai của ASEAN, với kim ngạch thương mại hai chiều năm 2019 đạt 280 tỷ USD; đồng thời là nhà đầu tư nước ngoài lớn thứ ba của ASEAN. EU hiện cũng là nhà tài trợ lớn nhất của ASEAN trong lĩnh vực giảm nghèo và hội nhập khu vực. Một loạt gói hỗ trợ hội nhập của EU, mới đây nhất là Chương trình Hỗ trợ hội nhập ASEAN (ARISE Plus) là một ví dụ. Cả hai bên đều nhấn mạnh lợi ích trong việc hình thành nên các quy tắc toàn cầu về kinh tế và môi trường, tiếp cận bền vững thông qua các tuyến đường mở trên biển, trên bộ và trên không với sự tôn trọng đầy đủ luật pháp quốc tế.

Tháng 7/2012, EU tham gia Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác Đông Nam Á (TAC), trở thành tổ chức khu vực đầu tiên tham gia hiệp định này, đánh dấu bước tiến mới trong mối quan hệ song phương. Cũng trong năm 2012, Kế hoạch hành động Banda Seri Begawan giai đoạn 2013 - 2017 về tăng cường quan hệ đối tác ASEAN - EU được công bố, mở rộng hợp tác song phương sang các lĩnh vực, như chính trị - an ninh, kinh tế - thương mại,  văn hóa - xã hội.

Tại Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN - EU năm 2014, hai bên bày tỏ mong muốn nâng cấp quan hệ song phương. Tháng 10-2014, hai bên tổ chức hội nghị không chính thức đầu tiên của các nhà lãnh đạo kể từ năm 2007. Tháng 5-2015, Ủy ban châu Âu (EC) đã công bố bản báo cáo có tiêu đề “EU - ASEAN: Quan hệ đối tác mang ý nghĩa chiến lược”, nhấn mạnh các nội dung hợp tác giữa hai bên trong các lĩnh vực truyền thống, như đàm phán FTA, kết nối thị trường chung duy nhất, đàm phán hiệp định hàng không dân dụng, thúc đẩy hội nhập ASEAN, biến đổi khí hậu…, tạo ra khuôn khổ hợp tác cụ thể để nâng cấp quan hệ song phương. Năm 2016, EU thành lập văn phòng đại diện ở ASEAN. Tại Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN - EU lần thứ 22 (năm 2019), hai bên đã đạt được thỏa thuận mang tính nguyên tắc về việc nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược.

Trong thông cáo báo chí sau Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN - EU lần thứ 23, hai bên nhấn mạnh bước đi lịch sử này khẳng định những giá trị, lợi ích nền tảng và bản chất toàn diện của mối quan hệ đối tác đối thoại ASEAN - EU trong hơn 40 năm qua; đồng thời, thể hiện tầm nhìn chung về hợp tác đa phương, cam kết mạnh mẽ tăng cường phối hợp cũng như thúc đẩy hợp tác đa phương khu vực và quốc tế, trên cơ sở chia sẻ các giá trị và lợi ích chung về một trật tự quốc tế dựa trên luật pháp.

Quan hệ đối tác chiến lược bao gồm các thỏa thuận hợp tác về nhiều vấn đề, như kinh tế, hội nhập ASEAN, ứng phó với dịch bệnh COVID-19, phát triển bền vững, hợp tác hàng hải và an ninh mạng. EU đã cam kết bổ sung 20 triệu euro vào gói hỗ trợ trị giá 800 triệu euro mà “Nhóm châu Âu” đã viện trợ cho ASEAN trước đây để phòng, chống dịch bệnh COVID-19, kết nối toàn diện với các sáng kiến phát triển của ASEAN, như khuôn khổ kết nối phục hồi toàn diện của ASEAN; hệ thống quá cảnh hải quan; quy hoạch tổng thể kết nối ASEAN 2025; thúc đẩy đàm phán hiệp định vận tải hàng không toàn diện; đầu tư hỗ trợ dự án thành phố xanh và thông minh, các dự án thương mại, quản lý và bảo vệ rừng…

Hồng Khanh