Cư trú ở mãi ở núi Trường Sơn, người Cor ở huyện Bắc Trà My (Quảng Nam) có những di sản văn hóa đặc sắc: Nghệ thuật trang trí trên cây nêu và bộ gu (đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia); Nghệ thuật diễn xướng dân gian như: múa ka đấu, các làn điệu dân ca, diễn tấu cồng chiêng.
Mặc dù di sản cồng chiêng của dân tộc Cor tuy không đồ sộ nhưng lại độc, chẳng đâu có như màn đấu chiêng.
Theo lời kể của các già làng, nhạc cụ dùng trong lễ hội của đồng bào Cor thường là hai chiêng và một trống. Trong đó, chiêng lớn tiếng Cor gọi là Pô (chiêng đực); chiêng nhỏ hơn bỏ lọt lòng chiếc lớn, gọi là Pi (chiêng cái) và chiếc trống gọi là Agor.
Mỗi màn đấu chiêng thường có 3 người đàn ông khỏe mạnh, dẻo dai. Một người dùng chiêng vợ, một người dùng chiêng chồng. Người thứ ba tham gia đánh trống để giữ nhịp, kích thích cho hai bên thi đấu. Nội dung thi đấu được tiến hành theo trình tự đấu âm, kết hợp với động tác phô diễn hình thể của những người đàn ông Cor khỏe mạnh, dẻo dai cho từng cặp thi đấu. Người đấu chiêng có thể ngồi, đứng, di chuyển thoải mái.
Mỗi bài chiêng có nhịp đánh khác nhau, âm điệu cũng khác nhau theo bài bản. Song cuộc đấu thường được mở đầu bằng âm thanh của tiếng trống dẫn nhịp của trọng tài, liền sau đó người đánh chiêng trước (gọi là tok) luôn phải đánh chiêng theo nhịp trống, người đánh sau (gọi là tuk) cũng phải luôn đánh đáp trả với người đánh trước nhưng vẫn theo nhịp trống.
Theo đó, thường chiêng chồng xướng trước, chiêng vợ họa sau. Chiêng vợ họa đồng thời lại xướng cho chiêng chồng họa, khi nhanh khi chậm. Khi đánh chiêng chồng, người đánh dùng dùi tre có dập trên đầu dùi và không bịt âm nên âm vang ngân tự nhiên. Khi đánh chiêng vợ, người đánh dùng kỹ thuật bịt âm bằng tay mềm và kỹ thuật bịt âm ngắt tiếng, có âm sắc tương ứng với chiêng chồng. Người Cor gọi nghệ thuật đấu chiêng này là môn đấu chiêng đối đáp hoặc đấu chiêng đôi. Dù tên gọi khác nhau, nhưng tựu chung lại là một môn nghệ thuật với cách biểu diễn chiêng, đã được người Cor từ xưa sáng tạo ra mang đậm nét dấu ấn tộc người.
Hai người tham gia đấu chiêng đánh các bài chiêng như: chiêng chào khách; chiêng tiễn khách, chiêng hội và chiêng cúng thần linh để đối đáp/hay chiêng đôi liên tục với nhau. Hai bên đứng đối diện nhau, tay đeo nâng chiêng, tay cầm dùi gõ, di chuyển theo nhịp chiêng, khi tiến, khi lùi, khi lắc mông, khi ngéo chân vào nhau.
Theo truyền thống, đấu chiêng thường dùng nhịp chiêng nhanh, mạnh và dứt khoát. Âm điệu trong các cuộc đấu chiêng vang lên rất lớn để khiêu khích, thách đố đối phương cùng so tài cao thấp. Từ sự hòa quyện của chiêng vợ, chiêng chồng và trống, với sự phô diễn của hình thể của người thi đấu, mà người thưởng thức cảm thấy phấn hứng cao độ bởi sự tác động của thính giác và thị giác tràn đầy.
Mỗi khi người Cor tổ chức và vui vẻ trong những lễ hội truyền thống, thì chiêng luôn hòa nhịp, tạo không khí vui nhộn cho cuộc sống của cộng đồng. Âm thanh cồng chiêng hiện diện ở khắp nơi và sinh hoạt cồng chiêng lúc này nhằm mục đích khá thực dụng như xua đuổi chim thú để bảo vệ mùa màng, nương rẫy, có khi lại gắn với nghi lễ mang đậm sắc thái tâm linh.
Độc đáo như vậy, mà tiếc rằng ngày nay, số lượng người Cor biết đấu chiêng đã dần mai một. Những màn đấu chiêng giờ chỉ còn trong ký ức của các già làng. Thật đáng tiếc!
Được biết, thời gian qua, huyện Bắc Trà My đang nỗ lực khôi phục loại hình nghệ thuật này nhằm khơi dậy, bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống của người Cor tại địa phương. Vào đầu năm 2016, Trung tâm VHTT-TT huyện Bắc Trà My là đơn vị được giao làm đầu mối chủ công thực hiện mục tiêu này. Và đã mở lớp cho 15 thanh niên người Cor tại các xã có cộng đồng người Cor cư ngụ nhiều nhất ở Trà Nú, Trà Kót, Trà Ka được tuyển chọn để tập huấn nghệ thuật đấu chiêng. Nhờ được hướng dẫn tỉ mỉ nên những thanh niên học đã nắm bắt và hiểu được nhiều điều.
Vì những giá trị riêng biệt, đặc sắc điệu chiêng của người Cor ngày càng được đánh giá cao, và thăng hoa mạnh mẽ. Môn nghệ thuật đấu chiêng của đồng bào dân tộc Cor ở huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam, cũng được đưa vào biểu diễn phục vụ tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội) vào tháng 11 năm 2016; Lễ hội văn hóa - thể thao các huyện miền núi tỉnh Quảng Nam lần thứ XVIII, năm 2014 tổ chức tại Bắc Trà My; trong khuôn khổ Festival Di sản Quảng Nam, lần thứ VI năm 2017. Ngày hội trình diễn cây nêu và giao lưu văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam được Bộ VHTTDL phối hợp với UBND tỉnh Quảng Nam tổ chức tại huyện Tây Giang (từ ngày 11-13/6/2017), môn nghệ thuật điệu chiêng đối đáp/chiêng đôi sôi động, hùng tráng của nghệ nhân dân tộc Cor đến từ xã Trà Kót, huyện Bắc Trà My đã góp một âm sắc lạ, độc đáo trong các tiết mục giao lưu văn hóa của các dân tộc Việt Nam.
Để bảo tồn và phát huy loại hình diễn xướng dân gian đặc biệt này, hiện ngành chức năng của tỉnh đang lập Hồ sơ khoa học đề nghị Bộ VHTTDL đưa nghệ thuật diễn tấu đấu chiêng vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Có vậy, thì tiếng chiêng và nghệ thuật đấu chiêng của đồng bào Cor ngày càng vang xa, bay cao hơn nữa.
Nguyễn Thảo, Lê Thúy, Thu Hà, Huy Linh, Mai Hương
.svg){kind=icon}
