Vậy năm 2014 một cuộc Đại chiến mới có nổ ra? Hầu như chắc chắn là không, nhưng cần lưu ý thận trọng một điều.

>> Đông Á chạy đua vũ trang 'ác liệt' nhất toàn cầu

>> TQ lại 'giăng bẫy' về chủ quyền trên Biển Đông

>> 'Đọ' dàn tàu ngầm của Trung, Nga, Nhật

Vào thời điểm này chính xác 100 năm trước, người đàn ông giàu có nhất thế giới, Andrew Carnegie, đã gửi thiệp mừng năm mới tới một nghìn lãnh đạo ảnh hưởng nhất tại Mỹ và châu Âu, tuyên bố rằng: sứ mệnh đã hoàn tất. Ông nói rằng: "Hòa bình Quốc tế là khiến các Cường quốc đồng thuận để giải quyết các tranh chấp của họ thông qua Luật Quốc tế, do đó, cây bút chứng tỏ sức mạnh kỳ vĩ hơn nhiều so với thanh gươm".

Những sự kiện trong năm đã khiến Carnegie tin tưởng rằng năm 1914 có thể là thời điểm quyết định hướng tới hòa bình. Nhưng hóa ra, niềm tin của Carnegie lại là ảo tưởng.

Sáu tháng sau lời chúc mừng năm mới của ông, một kẻ khủng bố người Serbie ám sát hoàng tử nước Áo. Chín tháng sau đó, những phát súng tháng Tám khởi đầu cho một cuộc tàn sát trên quy mô rộng tới mức phải xếp vào một hạng mục mới: "Chiến tranh thế giới". Tới năm 1918, châu Âu chìm trong hoang tàn, và một thiên niên kỷ châu lục này đóng vai trò trung tâm sáng tạo của thế giới coi như chấm hết.

Sự trỗi dậy và nỗi sợ hãi

Khi chúng ta bước vào năm 2014, viễn cảnh chiến tranh giữa các cường quốc dường như rất khó tránh. Hãy thử xem có những nhân tố nào trong hiện tại có thể đẩy nhân loại tới một thảm họa tương tự như đã xảy ra năm 1914?

Giả sử cuộc chiến nổ ra, những bên tham chiến quan trọng nhất là ai? Hiện Nga không còn là một người chơi với tư cách cường quốc; châu Âu đã giải trừ quân bị; Trung Đông, châu Phi và Mỹ Latinh là những vũ đài chiến tranh địa phương. Tuy nhiên, với cuộc ganh đua ngày càng lớn giữa Mỹ và Trung Quốc lại gợi về bối cảnh của năm 1914.

Theo khái niệm 'Bẫy Thucydides', khi một cường quốc mới nổi đang đua tranh với một cường quốc đã thiết lập vai trò cầm quyền, chắc chắn sẽ có vấn đề xảy ra. Trong số 15 tình huống từng xảy ra trong vòng 500 năm qua, kết quả là 11 trường hợp dẫn tới chiến tranh.

Thucydides, nhà sử học vĩ đại của Hy Lạp đã nhận diện các mối căng thẳng về mặt cấu trúc này như là nguyên nhân chính yếu dẫn tới chiến tranh giữa Athens và Sparta trong lịch sử Hy Lạp cổ đại. Trong một đúc kết của mình, ông nói rằng: "chính sự trỗi dậy của Athens và nỗi sợ hãi dấy lên trong lòng Sparta đã khiến chiến tranh là bất khả kháng".

{keywords}
Vùng nhận diện phòng không ADIZ của TQ đã gây căng thẳng trong thời gian qua

Lưu ý là Thucydides nhận diện hai nhân tố: sự trỗi dậy và nỗi sợ hãi. Ngày nay, về mặt tự nhiên, một Trung Quốc trỗi dậy mong muốn được trọng vọng hơn nữa và đòi hỏi nhiều hơn, họ nói và gây ảnh hưởng trong nghị quyết về các bất đồng giữa các quốc gia.

Còn về phần Mỹ, với vị thế số 1 đã gây dựng được hiện tại, những lời kêu gọi xem lại hiện trạng, đặc biệt là thông qua các hành động đơn phương, đều dấy lên lo ngại.

Về mặt lịch sử, khi sự quả quyết trở thành ngạo mạn, những nỗi sợ hãi trở thành hoang tưởng, thì sự cường điệu ở cả đôi bên có thể gây ra hiểu nhầm và tính toán sai lầm, khuyến khích các chiêu trò và những khiêu khích có thể dẫn tới các hậu quả khôn lường.

Cả Thucydides và năm 1914 đều nhắc mọi người nhớ tới cụm nhân tố thứ hai mà trong những điều kiện đó thì một cuộc chiến có thể nổ ra: chủ yếu là vướng phải các mối quan hệ với đồng minh. Năm 1914, Hoàng đế Áo - Hung đã nhân dịp vụ ám sát Hoàng tử Áo để tái thiết lập quyền lực của mình tại Serbia. Nga cảm thấy có nghĩa vụ phải giải cứu người anh em của mình tại Balkan, còn Đức ủng hộ đồng minh Áo - Hung, và sau đó mọi chuyện như sử sách đã ghi lại.

Đại chiến mới năm 2014?

Còn về năm 2014? Liệu chúng ta có thể phác thảo nên viễn cảnh có thể vô tình dẫn tới một cuộc chiến từ lúc này? May là mọi việc không hề đơn giản. Tất nhiên, vẫn có những sự vụ xảy ra ở biển Hoa Đông hay biển Đông mà ở đó, các tàu chiến hoặc máy bay chiến đấu của Mỹ và Trung Quốc đụng độ.

Qua một số lần "đụng độ", dường như cả Mỹ và Trung Quốc đã được tập dượt để giám sát kỹ lưỡng trước khi vấn đề vượt ngoài tầm kiểm soát.

Nan giải hơn là các cuộc đối đầu tiềm tàng giữa Nhật Bản và Trung Quốc xung quanh tranh chấp lãnh thổ đối với quần đảo Senkaku/ Điếu Ngư. Nhật Bản là đồng minh chủ chốt của Mỹ tại châu Á, và theo Hiệp ước Phòng thủ chung Mỹ - Nhật, Mỹ sẽ bảo vệ Nhật khi cần thiết.

Từ góc độ lịch sử, một trong những "điềm báo" rõ ràng nhất về mối hiềm khích giữa các quốc gia chính là tranh cãi lãnh thổ. Các tuyên bố về việc nước khác chiếm 'lãnh thổ của mình' khơi nguồn cho tinh thần dân tộc chủ nghĩa ở các quốc gia. Hơn nữa, như trong trường hợp Áo - Hung đã minh chứng, các quốc gia đang suy yếu ngày càng cảm thấy bất ổn và trở nên dễ bị lung lạc bởi những ý nghĩ kỳ quặc hứa hẹn khôi phục lại vị trí của mình bằng một đòn thật mạnh.

Đối với Nhật Bản, 20 năm vừa qua là 'những thập niên mất mát' do kinh tế chững lại và Trung Quốc vượt trội lên và soán ngôi nền kinh tế thứ hai thế giới từ Nhật. Thủ tướng Nhật Shinzo Abe lên nắm quyền, quyết tâm hồi sinh tăng trưởng kinh tế trong nước và sự tôn trọng từ bên ngoài, xây dựng lại sức mạnh quân sự của Nhật Bản.

Do đó, viễn cảnh chiến tranh nhiều khả năng nhất trong năm 2014 có thể bắt đầu với những sự vụ như việc Trung Quốc đơn phương tuyên bố về Khu vực nhận diện phòng không ADIZ tại biển Hoa Đông, khiến Nhật có các phản ứng leo thang, có thể dẫn tới việc bắn hạ máy bay hoặc bắn chìm tàu gây ra thương vong. Tiếp sau đó có thể là một loạt các biện pháp trả đũa giữa đôi bên, làm bùng phát một cuộc xung đột hải quân và không quân giữa hai nước tại vùng biển. Trong bối cảnh đó, Hải quân và Không lực Mỹ sẽ tới hỗ trợ Tokyo.

Vậy năm 2014 một cuộc Đại chiến mới có nổ ra? Hầu như chắc chắn là không, nhưng cần lưu ý thận trọng một điều. Những lời tuyên bố rằng chiến tranh là 'ngoài sức tưởng tượng' không phản ánh những thực tế có thể xảy ra trên thế giới, mà đúng hơn, là về giới hạn nhận thức của chính chúng ta. Bằng chứng liên quan cho thấy Tổng thống Obama và Chủ tịch Tập Cận Bình đều hiểu chiến tranh là điên rồ với cả Mỹ và Trung Quốc.

Hãy nhớ lại, năm 1914, chẳng lãnh đạo nào ở châu Âu chọn cuộc chiến mà họ tham gia và rồi cuối cùng, tất thảy đều thất bại. Nếu có cơ hội làm lại, không ai trong số các lãnh đạo đó muốn lựa chọn chiến tranh.

Thế nên, khi chúng ta nhìn vào năm mới với hy vọng phía trước, việc soi rọi vào những sai lầm của một thế kỷ trước nhắc chúng ta rằng: đừng quên những mối nguy từ sự tự mãn.

Thu Lượng (lược dịch theo Nationalinterest)

* Tác giả bài viết, Graham Allison, là Giám đốc Trung tâm Khoa học và các vấn đề quốc tế Belfer, Đại học Harvard.