‘Hợp chủng’ hay ‘Hợp chúng quốc Hoa Kỳ’: Vị đại sứ đau đáu với việc dịch thuật

Tôi là Bùi Thế Giang, nguyên cán bộ Ban Đối ngoại TƯ Đảng. Là người từng gần cả đời công vụ (trừ mấy năm đi bộ đội tham gia kháng chiến chống Mỹ cứu nước) làm việc trong lĩnh vực đối ngoại và gắn bó với công tác biên, phiên dịch, kể cả khi đã nghỉ hưu nhiều năm nay, tôi gửi bức thư ngỏ này để thành tâm chia sẻ mấy suy nghĩ như sau:

Ngày 30/9 tới đây, các quốc gia thành viên LHQ và cả thế giới sẽ cùng kỷ niệm Ngày dịch thuật quốc tế. Được quyết định trong nghị quyết số 71/288 ngày 24/5/2017 do Đại hội đồng LHQ khóa 71 thông qua tại phiên họp toàn thể lần thứ 82, Ngày dịch thuật quốc tế ra đời nhằm ghi nhận và tôn vinh vai trò của những người làm công việc dịch thuật trên khắp thế giới “trong việc kết nối các dân tộc và vun đắp hòa bình, hiểu biết và phát triển”.

Việt Nam là một trong số 11 quốc gia đầu tiên ký nghị quyết này. Tôi đã theo dõi quá trình vận động, đàm phán nghị quyết tại Đại hội đồng LHQ và rất vui mừng khi thấy nghị quyết được thông qua. Cũng với tư cách một cá nhân công tác trong lĩnh vực đối ngoại, liên quan tới sự kiện này, tôi tự hào về sự chủ động và hiệu quả trong công tác đối ngoại của đất nước ta nói chung và của các cán bộ ngoại giao cũng như những người làm công tác ngoại giao đa phương Việt Nam tại diễn đàn LHQ nói riêng.

Và niềm vui, sự tự hào của tôi không chỉ liên quan sự kiện này. Với hiểu biết hạn hẹp của mình, tôi cho rằng đất nước ta có liên hệ với nước ngoài từ thuở nào thì công tác dịch thuật và những người làm công việc dịch thuật của chúng ta đã bắt đầu có đóng góp vào công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc từ thuở ấy. Sự đóng góp này ngày càng lớn, thiết thực và có ý nghĩa khi đất nước đổi mới, mở cửa và hội nhập quốc tế một cách chủ động, tích cực và toàn diện trong 36 năm qua.

Tuy nhiên, tôi viết lá thư ngỏ này không chỉ để bày tỏ niềm vui và sự tự hào ấy. Bằng lá thư này, tôi xin mạnh dạn nêu 2 điều.

Thứ nhất, cho dù công tác dịch thuật và những người làm công việc dịch thuật đã có những đóng góp quan trọng trong suốt chiều dài lịch sử đối ngoại của đất nước, và cho dù những đóng góp đó là không khó để nhận thấy như tôi vừa thoáng đề cập tới, thì nghề dịch thuật và những người làm công việc dịch thuật ở nước ta vẫn chưa được nhìn nhận thỏa đáng.

Có thể dễ dàng nhận thấy điều này qua vô vàn ví dụ, từ việc chưa có một tổ chức xã hội - nghề nghiệp đại diện cho những người làm dịch thuật tới việc sắp xếp vị trí chức danh dịch thuật trong hệ thống các chức danh nghề nghiệp, hay tới việc đơn giản nhất là sắp xếp chỗ ngồi cho phiên dịch tại các hoạt động đối ngoại ở mọi cấp…

Vấn đề mang tính chất “đối nội” này càng đáng lưu ý nếu được đặt bên cạnh tính chủ động và hiệu quả cao của những hoạt động và sáng kiến có tính chất “đối ngoại” như tôi vừa nêu trên đây liên quan tới Ngày dịch thuật quốc tế. Đó là từ góc độ của một người trong cuộc nhìn ra xã hội.

“Trả lại tên cho em”

Thứ hai, từ góc độ của một người trong cuộc nhìn vào bên trong nghề dịch và đội ngũ những người làm việc dịch thuật, tôi cũng nhận thấy vô vàn vấn đề cần được nghiêm túc xem xét, xử lý. Tôi chỉ xin nêu một ví dụ “cộm” điển hình trong việc chúng ta dịch không đúng tên gọi chính thức đầy đủ của hai quốc gia lớn trên thế giới, hai thành viên thường trực Hội đồng Bảo an LHQ, và cũng là hai quốc gia coi tiếng Anh là tiếng mẹ đẻ: Mỹ và Anh.

Việt - Mỹ: 'Vén mây giữa trời' để hợp tác và khỏa lấp khác biệtXem ngay

Với nước Mỹ, trong bao nhiêu năm, tên chính thức đầy đủ của nước này vẫn bị chúng ta dịch là “Hợp chủng quốc Hoa Kỳ” . Là một cá nhân có chút tiếng Anh, lại làm việc trong lĩnh vực đối ngoại, suốt nhiều thập kỷ, tôi đã kiên trì đề nghị “trả lại tên cho em”.

Thời cơ lớn nhất để tôi có thể nêu vấn đề này một cách rốt ráo và ở cấp độ quốc gia là khi chuẩn bị cho chuyến thăm lịch sử tới Mỹ tháng 7/2015 của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng: Trong mọi văn bản, kể cả các dự thảo tin tức về chuyến thăm, tên chính thức của nước này đều được ghi là “Hợp chúng quốc Hoa Kỳ” sau khi những trình bày của tôi về lý do thay đổi đã may mắn được các cấp lãnh đạo, kể cả đích thân Tổng bí thư, chấp nhận.

Hơn thế nữa, ngày 20/7/2015, tại cuộc tọa đàm trực tuyến do báo VietNamNet thực hiện sau khi Tổng bí thư kết thúc chuyến thăm Mỹ, những lời đầu tiên tôi phát biểu chính là về việc phải gọi cho đúng tên của nước này. Điều làm tôi phấn khởi là từ đó tới nay, những văn bản ở cấp chính trị cao nhất của nước ta đều đã sử dụng tên gọi “Hợp chúng quốc Hoa Kỳ”.

Tuy nhiên, điều làm tôi vẫn tiếp tục tâm tư lo lắng là sau hơn 7 năm trời, không chỉ nhiều địa phương mà nhiều cơ quan trung ương vẫn sử dụng tên dịch không đúng của nước này. Chỉ cách đây ít ngày, tôi thấy một công văn của một cơ quan cấp bộ vẫn ghi tên nước này là “Hợp chủng quốc Hoa Kỳ”.

Với nước Anh, cũng trong nhiều năm, tên chính thức đầy đủ vẫn bị chúng ta dịch là “Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len”. Ai cũng đều hiểu rằng chế độ chính trị của nước này là quân chủ nghị viện. Vì vậy, nước này có thể gọi gọn là “Vương quốc Anh” nhưng không thể gọi gọn là “Liên hiệp Anh”. Trong cụm từ “United Kingdom”, “Kingdom” (Vương quốc) là danh từ, còn “United” (Liên hiệp) là tính từ, và theo nguyên tắc ngữ pháp trong tiếng mẹ đẻ của chúng ta, danh từ phải đứng trước tính từ.

Ngoài ra, logic cả về chính trị và ngôn ngữ đều rất rõ ràng: Đây là một vương quốc tập hợp (liên kết) hai cấu phần lớn là Anh và Bắc Ai-len với nhau. Vậy nên, tên chính thức đầy đủ của nước này phải được dịch sang tiếng Việt là “Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ai-len”.

Tương tự như với trường hợp nước Mỹ, tôi cũng đã nhiều năm kiên trì vận động “trả lại tên cho em” đối với tên gọi chính thức đầy đủ của Vương quốc Anh. Và tôi cũng đã có cơ hội làm điều này một cách quyết liệt và ở cấp độ quốc gia: Khi chuẩn bị cho chuyến thăm đầu tiên của Tổng bí thư tới Anh hồi tháng 1/2013, tôi đã vượt qua nhiều rào cản để tên gọi chính thức đầy đủ của nước Anh được sử dụng chính xác trong mọi văn bản liên quan chuyến thăm đó, kể cả các bản tin báo chí.

Ngoài ra, theo tôi biết, Đại sứ quán Anh tại Việt Nam đã sử dụng đúng tên dịch sang tiếng Việt này trong các văn bản phát hành trong mấy năm qua, kể cả trong các công hàm giao dịch với các cơ quan, tổ chức Việt Nam.

Tuy nhiên, khác với trường hợp nước Mỹ, sau chuyến thăm Anh tháng 1/2013 của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng, tên đầy đủ của nước Anh lại vẫn trở về tình trạng bị dịch sai như bao nhiêu năm trước. Và gần đây nhất, khi Nữ hoàng Anh băng hà, chúng ta vẫn hàng ngày được nghe và thấy tên gọi không chính xác trên nhiều văn bản chính thức và phương tiện truyền thông!

Thưa các vị,

Một lá thư ngỏ nhân Ngày dịch thuật quốc tế lẽ ra phải đề cập những chuyện vui. Mà quả thật có rất nhiều chuyện vui đáng được đề cập. Tuy nhiên, chuyện vui thì dễ kể, trong lúc những chuyện tưởng là nhỏ nhưng thực sự phản ánh vấn đề văn hóa ứng xử quốc tế của chúng ta, như chuyện tên gọi của một số nước trên đây, lại chưa được đề cập.

Bởi vậy, bằng lá thư ngỏ này, tôi tha thiết đề nghị các cơ quan, tổ chức và cá nhân hữu trách hãy quan tâm tới nghề dịch và những người làm công việc dịch thuật, coi nghề dịch là một nghề như những nghề nghiệp hợp pháp khác và coi những người làm công việc dịch thuật như những người lao động hợp pháp, đàng hoàng khác, đúng khẩu hiệu “Lao động là vinh quang” mà thế hệ chúng tôi đã được dạy và luôn ghi nhớ từ khi cắp sách tới trường.

Tôi cũng tha thiết mong rằng tên gọi chính thức đầy đủ của hai quốc gia Mỹ và Anh mà tôi vừa nêu trên sẽ sớm được dịch đúng và sử dụng phù hợp trong mọi giao dịch và phương tiện thông tin của chúng ta.

Xin gửi các vị lời chào trân trọng.

Tên các nước: Không nên áp dụng quy tắc duy nhất khi dịch tên phổ biếnQua tên gọi của một số nước lớn và thường dùng trong tiếng Việt cho thấy cần căn cứ thực tiễn của các tên đó mà quy định tiếp theo hoặc sử dụng hơn 1 (ví dụ 2) tên gọi chính thức…