Những ngôi chùa không chỉ là biểu hiện cụ thể của kiến trúc Phật giáo mà còn gắn liền với văn hóa dân tộc, là nơi truyền bá đạo đức, phản ánh phong tục, tập quán của người dân qua từng giai đoạn lịch sử.
Trải qua thời gian, diện mạo của những ngôi chùa đang dần đổi thay, trong đó có không ít những công trình đang bị pha trộn nhiều trường phái kiến trúc, không còn mang dáng dấp tư tưởng, triết lý Phật giáo.
Trước thực trạng này, ngày 15/4, Ban Văn hóa Trung ương-Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã tổ chức hội thảo khoa học “Kiến trúc Phật giáo Việt Nam-Thống nhất trong đa dạng”.
Nội dung chính mà hội thảo hướng đến là làm rõ những vấn đề chung về kiến trúc Phật giáo và kiến trúc Phật giáo Việt Nam qua các giai đoạn, trong các hệ phái, vùng miền; thực trạng của kiến trúc Phật giáo hiện nay trên các phương diện xây dựng mới, trùng tu và phục dựng các công trình kiến trúc; những hạn chế, bất cập và các yếu tố phi truyền thống trong kiến trúc; đề xuất những nguyên tắc, định hướng nhằm xây dựng bộ tiêu chí hoặc tài liệu hướng dẫn cho việc xây dựng mới, trùng tu, phục dựng các công trình kiến trúc; xây dựng biểu tượng chung của kiến trúc Phật giáo Việt Nam và trụ kinh Chuyển Pháp luân.
Trong những thập kỷ gần đây, cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội mạnh mẽ, hội nhập quốc tế sâu rộng, kiến trúc Phật giáo Việt Nam cùng đang dần thay đổi, nguy cơ mất đi "tính truyền thống" của dân tộc.
PGS.TS Chu Văn Tuấn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Tôn giáo nhấn mạnh, hiện nay có khoảng 18.000 ngôi chùa trên cả nước và có những đặc điểm riêng với nhiều điểm mới so với thời kỳ trước.
Kiến trúc Phật giáo phản ánh tư tưởng, tinh thần, triết lý và văn hoá Phật giáo, qua đó cũng chứa đựng giá trị lịch sử với những thăng trầm. Tuy nhiên, ngày nay, nhiều ngôi chùa với những nét đẹp kiến trúc truyền thống đang dần bị tác động, mai một bởi sự cải tạo, cơi nới không phù hợp hay những công trình xây mới mặc dù đã cơ bản đáp ứng nhu cầu tu tập, sinh hoạt tâm linh của xã hội nhưng đôi chỗ còn chưa đảm bảo kế thừa những giá trị, đặc trưng văn hóa truyền thống cũng như tư tưởng, tinh thần Phật giáo.
Theo Hòa thượng TS. Thích Thọ Lạc, Trưởng Ban Văn hóa Trung ương-Giáo hội Phật giáo Việt Nam, sau hơn 40 năm hình thành và phát triển, Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu trên nhiều lĩnh vực. Đặc biệt, trên phương diện kiến trúc Phật giáo, đây là giai đoạn các công trình kiến trúc Phật giáo được trùng tu, xây dựng, phục dựng,… một cách mạnh mẽ. Có thể nói chưa có một giai đoạn nào trong lịch sử dân tộc, đất nước ta có được sự phát triển mạnh mẽ của các công trình kiến trúc Phật giáo như bây giờ. Các công trình không chỉ nhiều về số lượng, lớn về quy mô, đa dạng về loại hình, hệ phái, về phong cách kiến trúc, nghệ thuật,… mà còn có giá trị về nghệ thuật, thẩm mỹ,…
Tuy nhiên, kiến trúc Phật giáo Việt Nam hiện nay đang tồn tại nhiều vấn đề khó khăn, vướng mắc, bất cập. Nhiều công trình kiến trúc Phật giáo khi cải tạo, tu bổ mở rộng công năng sử dụng đã gây xung đột với di tích cũ, không phù hợp, hài hòa với tổng thể không gian, cảnh quan chung.
Nhiều ngôi chùa được xây dựng mới đã mang đặc trưng truyền thống, vùng miền,… Song, chúng ta vẫn thấy trong kiến trúc nhiều ngôi chùa vẫn chắp vá hay có nhiều trường phái kiến trúc Phật giáo trong một ngôi chùa Việt,….
Trừ những ngôi chùa đã được xếp hạng là di tích cấp tỉnh, cấp quốc gia và quốc gia đặc biệt thì nhiều ngôi chùa được xây mới chưa tuân thủ những nguyên tắc xây dựng, chưa có tư vấn thiết kế đầy đủ,… thậm chí là gây phản cảm, giảm tính tôn nghiêm, linh thiêng của công trình tôn giáo.
“Có công trình xây dựng mới lại được tư duy theo ý thích cá nhân hoặc tiếp thu những yếu tố văn hóa ngoại lai một cách cứng nhắc, sao chép hoặc không ít ngôi tự viện được cải tạo với cách thức lắp ráp bằng khung sắt, mái tôn nên đã tạo nên sự xa vời, lạ lẫm với văn hóa truyền thống, mất bản sắc văn hóa dân tộc, giảm sự ấn tượng, thu hút đối với Phật tử, công chúng quốc tế,” Hòa thượng Thích Thọ Lạc nêu rõ.
Theo góc nhìn của Phó giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Nguyễn Thị Thu Hoan, việc các di sản, tài sản của Phật giáo chưa được bảo tồn, phát huy tốt dẫn đến tình trạng di sản đã và đang bị mai một nhanh chóng hoặc bảo tồn, phát huy chưa đúng phương pháp, thậm chí là sự bảo tồn sai lệch cũng làm di sản mất đi tính xác thực, tính toàn vẹn, làm giảm hoặc mất giá trị di sản.
Đồng thời, tình trạng di sản lưu giữ tại di tích trong điều kiện môi trường bảo quản không đảm bảo: nơi lưu giữ là những tủ/kho chật hẹp, nhiều loại hình với đa dạng chất liệu khác nhau, di sản chồng chất lên nhau, nhiệt độ, ánh sáng không đảm bảo kéo dài tuổi thọ cho di sản. Hơn nữa, tình trạng bảo vệ di sản (tượng thờ, đồ thờ) một cách cực đoan, chẳng hạn như việc sơn mới (thậm chí là sơn công nghiệp) làm sai lệch tính xác thực (nguyên gốc) của di sản…".
Còn Giáo sư Nguyễn Quốc Thông, Hội Kiến trúc sư Việt Nam cho rằng việc cải tạo là xu hướng phổ biến góp phần tạo nên tính đa dạng của kiến trúc chùa hiện đại. Việc bổ sung công trình mới vào tổng thể cũ để đáp ứng nhu cầu Phật sự, nhưng không làm mất đi mà còn góp phần làm tăng thêm giá trị truyền thống của tổng thể kiến trúc chùa cần được phát huy để thúc đẩy sự sáng tạo, làm tăng thêm sự đa dạng của kiến trúc chùa hiện đại.
“Hiện tượng phổ biến là việc xen cấy, mở rộng không gian sử dụng bằng các công trình tạm nhưng chưa được nghiên cứu kỹ để phù hợp với mặt bằng tổng thể của ngôi chùa. Kết quả là làm mất đi tính thống nhất cũng như giá trị của tổng thể kiến trúc chùa. Những can thiệp này được đánh giá là tiêu cực, cần có giải pháp khắc phục,” Giáo sư Nguyễn Quốc Thông góp bàn.
Số hóa kiến trúc Phật giáo
Đóng góp giải pháp bảo tồn di sản kiến trúc Phật giáo, Thượng tọa Thích Lệ Trí Phó Trưởng Ban Văn hóa trung ương-Giáo hội Phật giáo Việt Nam cho rằng cần khẩn trương thực hiện đề án xây dựng quy chuẩn về kiến trúc, di sản văn hóa Phật giáo.
Cụ thể, đối với kiến trúc bảo tồn và phục hồi, Thượng tọa Thích Lệ Trí cho rằng ban quản lý cơ sở cần lập đề án bản vẽ kiến trúc, bản vẽ kết cấu, mẫu mô hình kiến trúc mô phỏng thu nhỏ để trưng bày, cần đảm bảo công trình cũ là di sản kiến trúc được bảo tồn tốt nhất, việc mở rộng, nâng cấp công trình mới phải phù hợp với không gian kiến trúc chung.
Đối với công trình mới, cần có đề án thiết kế đặc sắc kiến trúc Việt, đa dạng về kiểu dáng phù hợp với từng khu văn hóa bản địa của dân tộc, áp dụng những kỹ thuật mới trong thiết kế vừa đảm bảo không gian văn hóa hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, vừa đảm bảo không gian kiến trúc tâm linh đẹp vừa đáp ứng không gian sinh hoạt linh động và đa chức năng theo nhu cầu sinh hoạt hiện tại và lâu dài.
Ở góc độ chuyên môn, kiến trúc sư Đinh Việt Phương nhấn mạnh việc đẩy nhanh quá trình số hóa di sản kiến trúc và nghệ thuật Phật giáo Việt Nam.
Với sự phát triển của công nghệ, hình thức hướng dẫn tham quan, giới thiệu các sưu tập hiện vật trực tuyến hay trưng bày ảo... ngày càng phong phú, đa dạng. Xu hướng chuyển đổi số là tất yếu trong hoạt động bảo tồn, bảo tàng và du lịch.
“Di tích là một tổ hợp bao gồm hiện vật, cảnh quan, kiến trúc, bi ký, thư tịch, lễ hội, hồ sơ di tích, các văn bản pháp luật liên quan đến việc quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích, có thể gọi chung là hệ sinh thái di tích. Do đó, số hoá di tích tức là số hoá toàn bộ hệ sinh thái này,” kiến trúc sư Đinh Việt Phương nêu ý kiến.
Ông Đinh Việt Phương cho rằng việc làm này không chỉ hỗ trợ quá trình trùng tu di tích mà còn thu hút khách tham quan bằng các các công nghệ số, giúp cho việc học lịch sử trở nên dễ dàng hơn, sinh động và cuốn hút hơn.
Với mong muốn nâng cao nhận thức và trách nhiệm của trụ trì, cộng đồng trong bảo vệ và phát huy kiến trúc Phật giáo, ThS. Nguyễn Thị Thu Hoan cho rằng, cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ hiện đại, số hóa di sản đã trở xu hướng chung của ngành Di sản trên toàn thế giới. Điển hình, trong đại dịch Covid-19 cũng là cú hích mạnh mẽ để các quốc gia đẩy nhanh quy trình số hóa và ra mắt các trưng bày ảo, triển lãm trực tuyến, thúc đẩy phát triển di sản số, du lịch tham quan số.
.svg){kind=icon}
