Đừng có đổ hết tội cho thể chế

Nhìn tổng thể thì vai trò quyết định thuộc về nhân dân, nhưng để không bỏ lỡ thời cơ thì vai trò quyết định thuộc về người lãnh đạo. Ngay cả khi dân chưa thật sẵn sàng, nhưng hiểu rằng đó là việc làm đúng đắn, mà lãnh đạo kiên quyết thì công việc đổi mới vẫn sẽ thành công.

Kỳ 1: Không thành mãnh hổ vì "thu mình trong vỏ ốc"

Chúng ta đã có những thành công thấy rõ trong lĩnh vực kinh tế, kể từ khi thực hiện Đổi mới dưới ngọn cờ của Đảng. Tuy nhiên, nhìn vào bức tranh văn hóa thì không khỏi lo lắng ? Ông chia sẻ gì về sự bất cân xứng này ?

GS. TSKH. Trần Ngọc Thêm: Một số ngành, lĩnh vực đã bắt kịp và được hưởng thành quả từ công cuộc đổi mới do Đảng lãnh đạo nhưng một số ngành, lĩnh vực thì vẫn chưa bắt kịp luồng gió đổi mới. Vẫn còn nhiều chuyện khi nhìn vào không thể không lo ngại như: Tình trạng mất an toàn vệ sinh thực phẩm đã trở thành nỗi ám ảnh thường trực của mỗi gia đình; Tình trạng lộn xộn và quá tải trong các bệnh viện và trong giao thông đô thị trở thành nỗi khôn nguôi của số đông người dân;

Chuyện cải tiến rối như tơ vò của ngành giáo dục hay chuyện ứng xử thiếu văn hóa, tùy tiện chặt hàng ngàn cây xanh ở Hà Nội, lấp sông ở Đồng Nai cũng góp phần làm cho người dân thấy không hạnh phúc;

Tình trạng “bộ phận không nhỏ” cán bộ suy thoái đã phình to, diễn biến tinh vi và chuyện cải cách hành chính vẫn là mối lo có thực với bất kỳ ai trong chúng ta.

Một nét văn hóa - lễ hội Đền Hùng.

Thực ra ở nước nào cũng có những cái được và những cái chưa được như mong muốn. Làm gì có quốc gia nào ‘toàn bích’ phải không?

GS. TSKH. Trần Ngọc Thêm: Đừng nghĩ rằng cái nhìn lạc quan thấy cốc nước còn một nửa sẽ tốt hơn cái nhìn bi quan thấy cốc nước đã vơi đi một nửa. Cả hai cách nhìn đều gây tác hại như nhau: Bi quan sẽ khiến người ta không có dũng cảm để chống lại cái xấu, còn lạc quan thì sẽ không thấy cái xấu mà đấu tranh. Nghiêm túc hơn cả phải là cái nhìn khoa học, khách quan, thấy sự vật, hiện tượng đúng như nó đang có.

Trong trường hợp Việt Nam, vấn đề càng không đơn giản như vậy. Những kinh nghiệm xây dựng kinh tế của phương Tây có thể giúp kinh tế của chúng ta phát triển nhất thời, nhưng do không dựa vào thực lực là tài nguyên con người nên phải trả giá bằng sự tàn phá môi trường và tài nguyên thiên nhiên.

Thoạt nhìn, cứ tưởng cả các nhà đầu tư nước ngoài lẫn giới quản lý, kinh doanh và nhân dân trong nước, ai cũng được hưởng lợi, song nghĩ kỹ sẽ thấy người mất, kẻ thiệt là con cháu chúng ta, khi phải tiếp quản một đất nước mà mọi thứ đều bị khai thác hết mức để phục vụ cho sự phát triển nóng hiện nay.

So với Việt Nam, sự phát triển của các nước phương Tây có ba điểm khác biệt rất quan trọng: Thứ nhất là họ khai thác tối đa tài nguyên thiên nhiên của các nước khác, thứ hai là họ sử dụng một cách rất hiệu quả các nhân tài (tài nguyên con người) của các nước khác do chính sách nhập cư mang lại, và thứ ba là họ bắt đầu đi vào toàn cầu hóa và hội nhập trên cơ sở đã có văn hóa - con người công nghiệp và đô thị hoàn chỉnh.

Tình hình của chúng ta thì ngược lại ở cả ba điểm. Trong tất cả những bất cập, nút thắt hiện nay, nguyên nhân thể chế chỉ chiếm một phần, phần nguyên nhân quan trọng còn lại nằm ở văn hóa như câu hỏi anh đã đặt ra cho tôi.

Xin giáo sư nói rõ hơn ý này?

GS. TSKH. Trần Ngọc Thêm: Để bác bỏ việc đổ lỗi hoàn toàn cho nguyên nhân thể chế, tôi chỉ cần nói rằng: Trung Quốc cùng thể chế với ta, tại sao quản lý xã hội tốt hơn ta? Họ đổi mới sau ta, tại sao lại vượt nhanh hơn ta? Trong khi đó, một loạt quốc gia khác thể chế chính trị như ta, cũng cứ tụt hậu, khó bứt lên được?

Còn về nguyên nhân ở văn hóa thì có thể nói rõ hơn, đó là vấn đề con người. Một xã hội làm sao phát triển nếu có số đông những con người quen sống dựa dẫm, chỉ thích cào bằng không muốn cho ai vượt lên hơn mình, không đủ bản lĩnh để dùng người tài, người giỏi; thích chăm lo cho lợi ích phe nhóm hơn là hợp tác vì lợi ích chung; quen ưa nịnh nọt và thích được khen hơn là nghe lời nói thẳng trái tai nghịch nhĩ; tầm nhìn tủn mủn vụn vặt quen đối phó một cách tùy tiện mà thiếu tác phong khoa học bài bản để nhìn xa; chưa thoát ra khỏi lối sống nông nghiệp - nông thôn để xây dựng một lối sống công nghiệp - đô thị…

Chính những thói xấu đó sẽ dẫn đến mọi sự tùy tiện, càng sửa càng hỏng.

Đã bao nhiêu năm nay chúng ta dành nhiều thời gian, phát động nhiều công cuộc nhằm xây dựng văn hóa, để “trồng” những con người sống có văn hóa….

GS. TSKH. Trần Ngọc Thêm: Nhưng cũng từng ấy năm, chúng ta mới chỉ dừng lại ở một số nét khái quát về đường lối, chủ trương chứ chưa cụ thể hóa chúng, càng chưa thực hiện chúng. Trong hai Chương trình hành động triển khai Nghị quyết 5 (khóa VIII, 1998) và Nghị quyết 33 (khóa XI, 2014), cả hai khái niệm “văn hóa” và “con người” đều ở dạng rất chung chung, chưa hướng cụ thể vào cái chúng ta cần.

Cái chúng ta cần là văn hóa phát triển, đưa xã hội tiến lên.

Theo ông, trước những bộn bề ngồn ngộn đó, chúng ta cần phải làm gì để có thể thoát khỏi ‘vết xe đổ’, để có thể nắm bắt kịp thời cơ và vận hội mới trước mắt?

GS. TSKH. Trần Ngọc Thêm: Nếu nhìn trong tổng thể thì vai trò quyết định thuộc về nhân dân, nhưng để không bỏ lỡ thời cơ thì vai trò quyết định thuộc về người lãnh đạo. Có phất được và sau đó có giữ vững được ngọn cờ hay không, hoàn toàn phụ thuộc vào năng lực của những người lãnh đạo.

Ngay cả khi dân chưa thật sẵn sàng, nhưng hiểu rằng đó là việc làm đúng đắn, mà lãnh đạo kiên quyết thì công việc đổi mới vẫn sẽ thành công. Ví như chuyện đốt pháo hay chuyện đội nón bảo hiểm trước đây, tuy dân nhiều người không thích, nhưng lãnh đạo lúc ấy rất kiên quyết, và hai việc này đã thành công ngoài sức tưởng tượng. Rõ ràng là vai  trò quan trọng nằm ở người đứng đầu.

Hơn bao giờ hết, đất nước chúng ta đang đứng trước nhiều cơ hội, thời cơ lớn mà không phải thời đại nào cũng có được, nhưng cũng kèm theo không ít thách thức. Nhìn tổng thể, có thể nói đây là thời cơ vàng để Việt Nam đi lên sánh vai với bè bạn năm châu như mong ước cháy bỏng của Bác Hồ và của muôn triệu người Việt Nam chúng ta!

Thưa ông, thực ra kinh tế và văn hóa là 2 tầng của cấu tạo cơ thể kinh tế - xã hội bất kỳ quốc gia nào. Cơ hội thành ‘mãnh hổ’ đã trôi qua là đáng tiếc, song ít nhất cũng cho chúng ta một bài học đáng tiếc nên cần mổ xẻ nghiêm túc để không còn bị tuột khỏi tầm tay lần nữa. Một lần nữa xin cám ơn ông vì đã dành thời gian cho Tuần Việt Nam.

Duy Chiến thực hiện